Art Déco e Vangardas do Século XX: Estilos, Artistas e Obras Clave

Art Déco (1918-1939)

Contexto histórico

O Art Déco xorde no período de entreguerras (1918-1939), unha época marcada pola inestabilidade política e económica. Despois da Primeira Guerra Mundial, as democracias liberais entraron en crise mentres crecían os réximes fascistas en Europa, como o de Mussolini en Italia (1923) e Hitler en Alemaña (1933). Nos Estados Unidos, a prosperidade dos "Felices Anos Vinte" impulsou o desenvolvemento industrial e o consumismo, pero o Crack de 1929 provocou a Gran Depresión, agravando a crise mundial. En España, a monarquía de Afonso XIII caeu en 1931, dando paso á Segunda República, que rematou na Guerra Civil Española (1936-1939).

Características do Art Déco

• Estética elegante e moderna, baseada na xeometría, a simetría e as liñas ben definidas.
• Influencia de diversas correntes artísticas, como o Cubismo (formas xeométricas), o Fauvismo (cores vibrantes) e o Futurismo (sensación de movemento).
• Inspiración en culturas exóticas, como a arte exipcia, maia, asiática e africana.
• Uso de materiais luxosos: ébano, marfil, vidro, aceiro inoxidable, cromo e plásticos como a baquelita.
• Aplicación en múltiples disciplinas: arquitectura, deseño, pintura, escultura, moda e obxectos cotiáns.
• Símbolo do luxo e do progreso, reflectindo o dinamismo e a modernidade da sociedade industrial.

Arquitectura Art Déco

A arquitectura Art Déco caracterízase polo uso de liñas rectas e escalonadas, a ornamentación xeométrica e a combinación de materiais como o aceiro, o vidro e o mármore. Foi especialmente influínte nos Estados Unidos, onde se construíron rañaceos icónicos como o Edificio Chrysler (1930), coa súa agulla metálica e detalles inspirados na industria automobilística, e o Empire State Building (1931), símbolo do poder económico da época. En Europa, a crise limitou a súa expansión, aínda que deixou exemplos como o Palacio de Chaillot en París.

Edificio Chrysler

É un rañaceos situado en Nova York, construído no estilo Art Déco. Con 77 plantas e 319 metros de altura, foi o edificio máis alto do mundo durante once meses ata a inauguración do Empire State Building en 1931. Aínda que a súa estrutura é de aceiro, é o edificio de ladrillo máis alto do mundo. Despois dos atentados do 11 de setembro de 2001, volveu ser o segundo edificio máis alto de Nova York e actualmente ocupa o quinto posto.

Este edificio, deseñado polo arquitecto William van Alen, é un dos mellores exemplos de arquitectura Art Déco e un dos edificios máis recoñecidos da cidade. A súa construción estivo marcada pola competencia entre o Edificio Chrysler e o Bank of Manhattan Building para ser o edificio máis alto. Despois de que o Bank of Manhattan alcanzase 282,5 metros, o Chrysler Building superou esta altura grazas á instalación secreta dunha agulla piramidal que fixo que a súa altura total chegase aos 319 metros.

A súa construción tamén se enmarca no boom económico dos anos 20 en Nova York, impulsado pola especulación inmobiliaria e a Lei de Zonificación de 1916, que contribuíu a dar forma ao estilo Art Déco nos rañaceos da cidade. Este estilo destaca pola simplificación das formas e o uso de materiais industriais modernos, simbolizando progreso e innovación. O Edificio Chrysler foi proxectado inicialmente por William H. Reynolds, pero foi o arquitecto Van Alen quen se encargou de levar a cabo a súa realización. O deseño do edificio foi influenciado pola rivalidade entre arquitectos para construír o rañaceos máis alto da cidade, o que levou a disputas persoais e diferenzas no estilo entre Van Alen e o seu socio H. Craig Severance.

Empire State Building

Rañaceos situado na intersección da Quinta Avenida e West 34th Street, en Nova York. Foi o edificio máis alto do mundo desde 1931 ata 1972, cando foi superado polo World Trade Center, e volveu a ser o máis alto de Nova York despois dos atentados do 11 de setembro de 2001, ata ser superado polo One World Trade Center en 2012.

O edificio foi deseñado por William F. Lamb e a súa construción comezou en 1930. A obra estivo marcada por unha forte competencia para ser o máis alto do mundo e contou con 3.400 traballadores, entre os que se atopaban moitos inmigrantes europeos e traballadores Mohawk que destacaban polo seu valor ao traballar a grandes alturas. A súa inauguración foi o 1 de maio de 1931, coincidindo coa Gran Depresión, o que causou que moitas oficinas quedaran desocupadas ao principio.

O edificio foi deseñado inicialmente cun mástil de amarre de dirixibles, pero a idea foi abandonada por resultar perigosa. Durante a súa primeira etapa, foi coñecido como o "Empty State" (ou "Vacío State") debido á falta de inquilinos. Non se fixo rendible ata 1950, cando foi vendido por 51 millóns de dólares, un récord na época. A súa característica máis destacada é a plataforma de observación, que segue sendo unha das principais atraccións turísticas de Nova York. A súa estrutura foi modificada co paso dos anos, engadíndolle unha torre de emisións en 1953.

Pintura Art Déco

Na pintura, unha das artistas máis representativas do Art Déco é Tamara de Lempicka, unha pintora polaca que acadou a fama nos anos 20 e 30 cos seus retratos estilizados e o uso de cores intensas. A súa obra reflicte a sofisticación e a independencia da muller moderna, como se pode ver en Autorretrato nun Bugatti Verde (1929), onde se representa a si mesma como unha condutora segura e elegante, encarnando a imaxe da muller emancipada da época. Outra das súas pinturas máis destacadas é A Bela Rafaela (1927), un espido que combina sensualidade e xeometrización das formas, reflectindo a influencia do Cubismo no seu estilo. Lempicka conseguiu converterse na retratista preferida da aristocracia e da alta sociedade, consolidando o seu legado dentro do Art Déco.

Obras de Lempicka

• a) Autorretrato nun Bugatti verde (1929): Esta obra é unha das máis icónicas de Tamara de Lempicka. Nel, autorretrátase como unha muller moderna, elegante e poderosa, conducindo un luxoso Bugatti verde. A imaxe converteuse nun símbolo da muller emancipada da época, reflectindo unha actitude independente e segura de si mesma, algo moi representativo do Art Déco. A mirada desafiante de Lempicka e a súa postura no coche amosan a unha muller que non precisa da presenza masculina, un claro reflexo da imaxe da "femme fatale" dos anos 20.
• b) Grupo de catro espidos (1925): Nesa serie, Lempicka presenta a mulleres espidas cun estilo moi característico do Art Déco, que mestura a sensualidade coa estilización xeométrica. As súas figuras femininas son elegantes, poderosas e en posturas case escultóricas, con corpos estilizados que parecen ser esculpidos no lenzo, unha característica moi propia do estilo de Lempicka. Este conxunto de obras reflicte a súa destreza para representar o corpo humano dunha maneira refinada e atractiva.
• c) A bela Rafaela (1927): Esta obra reflicte o momento no que Lempicka viu a Rafaela na rúa de París e quedou tan impresionada pola súa beleza que decidiu pintala. A súa beleza radiante, con grandes ollos negros e unha boca sensual, fixeron que Lempicka a escollese como modelo. A obra reflicte a súa habilidade para capturar a beleza feminina, convertendo a Rafaela nunha figura idealizada e chea de sensualidade. A pintura ten as características típicas do seu estilo Art Déco: liñas limpas, formas estilizadas e unha representación idealizada da figura humana.
• d) Kizette no balcón (1927): Este retrato da súa filla, Kizette, foi unha das obras que lle deu recoñecemento. A imaxe mostra a súa filla nun balcón, cunha elegancia e serenidade que reflicte o estilo refinado de Lempicka. A obra foi tan ben recibida que lle valeu un diploma de honra na Exposición Internacional de Bordeos, marcando un punto de inflexión na súa carreira.
• e) Adán e Eva (1932): Nesta obra, Lempicka presenta a "primeira parella de humanos" no mundo contemporáneo. A súa interpretación do xardín do Edén substitúe a natureza por un ambiente urbano, con rañaceos de fondo, algo moi característico do seu estilo moderno e urbano. A relación entre Adán e Eva na pintura é claramente sensual, con Adán a piques de morder a Eva máis que a mazá, e a obra captura a súa sensualidade de maneira moi explícita.

Escultura Art Déco

Destacan Pablo Gargallo e Constantin Brancusi.

Pablo Gargallo

Gargallo, de orixe español, foi un innovador no uso do ferro e da chapa metálica, creando obras nas que o baleiro xoga un papel expresivo clave. A súa obra O Profeta (1933) é un exemplo do uso do espazo negativo para definir a figura humana, aportando unha sensación de lixeireza e dinamismo. Tamén realizou retratos en metal de personaxes icónicos como Greta Garbo, explorando novas posibilidades na escultura figurativa.

Obras de Gargallo

• a) Os Aurigas Olímpicos: Inspirada na arte clásica grecorromana, esta obra mostra un carro ou auriga cunha estética moderna, que transmite enerxía e movemento.
• b) Muller descansando en oco (1922): Retrata a figura dunha muller descansando, utilizando o espazo baleiro para destacar a figura, unha característica común nas súas esculturas.
• c) Obras inspiradas en Greta Garbo: Gargallo fixo varias esculturas abstractas de Greta Garbo, como Masque de Greta Garbo e Tête de Greta, simplificando o seu rostro con formas xeométricas.
• d) O Profeta (1933): Peza que combina Cubismo e Expresionismo, mostrando a un home cun bastón, cun forte simbolismo espiritual e visual grazas ao uso do espazo baleiro e a luz.
• e) O Violinista: Captura a figura dun violinista nun estilo esquemático e dinámico, usando o metal para crear movemento e emoción.
• f) A Bailarina Española (1931): Reflicte a figura dunha bailarina en movemento, utilizando Cubismo e espazo baleiro para resaltar a enerxía do baile.

Constantin Brancusi

Brancusi, escultor romanés, destacou pola súa busca da esencia das formas a través da simplificación e da abstracción. Brancusi traballaba principalmente con madeira, bronce, mármore e pedra. A súa escultura caracterízase pola pureza das formas, o equilibrio e a eliminación de detalles superfluos. A través do pulido extremo de materiais como o bronce, conseguiu que as súas obras reflectisen a luz e se fusionasen co espazo circundante. As súas esculturas non pretendían representar a realidade de maneira mimética, senón capturar a esencia dos obxectos e seres que esculpía.

Obras de Brancusi

• a) O Bico (1909): Unha das súas primeiras obras clave, onde demostra o seu dominio da talla directa en pedra. Representa 2 figuras abrazadas e fusionadas nun só bloque. Non busca expresar emocións ou detalles figurativos, senón sintetizar o xesto do bico na súa esencia máis pura.
• b) Maiastra (1912): Inspirada en lendas romanesas, esta escultura representa un paxaro máxico. A súa forma estilizada e pulida reflicte o interese de Brancusi polo voo e a transcendencia. A serie "Paxaro no espazo" derivaría deste concepto, reducindo a figura ata quedar coa súa esencia máis abstracta.
• c) A Musa Durmida (1910): Unha cabeza ovalada en bronce pulido que simplifica os trazos faciais ata o esencial. Esta obra reflicte a súa tendencia cara á abstracción, eliminando todo elemento narrativo.
• d) Mademoiselle Pogany (1912, 1919, 1931): Retrato dunha pintora húngara que lle serviu de modelo en varias ocasións. Destacan os seus ollos e o arco das cellas, mentres que os brazos e as mans están convertidos en formas curvas arredor da cabeza.
• e) Princesa X (1915-1916): Escultura que xerou controversia pola súa aparencia fálica, pero que, segundo o artista, era unha homenaxe ás formas femininas e á sensualidade.
• f) A Columna do Infinito (1938): Parte dun conxunto monumental en Târgu Jiu, Romanía, dedicado aos soldados caídos na Primeira Guerra Mundial. A columna, formada por módulos romboidais apilados, simboliza a ascensión e a continuidade do espírito humano.
• g) A Porta do Bico e A Mesa do Silencio: Tamén pertencen ao conxunto de Târgu Jiu e representan o paso da vida á morte, a comunicación e a reflexión.

A Escola Metafísica (c. 1910-1920)

Foi un movemento artístico de comezos do século XX, liderado por Giorgio de Chirico, Carlo Carrà e Alberto Savinio. Este estilo, que se desenvolveu entre 1910 e 1920, serviu de precursor do Surrealismo, influíndo en artistas como Salvador Dalí, Max Ernst e René Magritte. O obxectivo da pintura metafísica era transmitir unha sensación de misterio e estrañeza, representando escenas que parecían conxeladas no tempo. Os seus cadros mostran prazas baleiras, arquitecturas irreais, sombras alongadas e obxectos en contextos inesperados, creando unha atmosfera inquietante e misteriosa.

Características do estilo metafísico

• Espazos arquitectónicos irreais, con perspectivas estrañas e sensación de baleiro.
• Escenas misteriosas e oníricas, con obxectos cotiáns descontextualizados.
• Uso de sombras alongadas, creando un ambiente de suspense e calma tensa.
• Figuras manequíns e estatuas sen rostro, que reflicten a deshumanización e a falta de identidade.
• Influencia da arte clásica, combinando elementos antigos con escenas modernas.

Giorgio de Chirico (1888-1978)

Nacido en Grecia de pais italianos, Giorgio de Chirico estudou arte en Atenas, Florencia e Múnic, onde se inspirou nas ideas filosóficas de Nietzsche e Schopenhauer. Estes pensamentos influíron no seu estilo, que buscaba expresar unha realidade máis alá da aparencia física das cousas. En 1910, en Florencia, pintou a súa primeira obra metafísica, O enigma dunha tarde de outono, onde plasmou unha praza solitaria con sombras inquietantes. En 1913, en París, a súa obra chamou a atención de Apollinaire, quen o presentou ao círculo que máis tarde daría orixe ao Surrealismo. Durante a Primeira Guerra Mundial, De Chirico coñeceu a Carlo Carrà e xuntos desenvolveron os principios da pintura metafísica, aínda que o movemento durou pouco tempo. En 1919, De Chirico afastouse deste estilo e adoptou unha pintura máis clásica, o que decepcionou a moitos surrealistas.

Obras de De Chirico

• a) O enigma da hora (1911): Representa unha praza baleira cun reloxo, símbolo do paso do tempo e a sensación de soidade. Os edificios monumentais crean unha atmosfera inquietante.
• b) Os gozos e enigmas dunha hora estraña (1913): Inclúe unha estatua xigante semidurmida, figuras pequenas baixo arcadas e unha locomotora ao fondo. A escena evoca un mundo entre o soño e a vixilia.
• c) As musas inquietantes (1916): Presenta manequíns sen rostro con referencias á mitoloxía clásica, rodeados de obxectos estraños. No fondo, aparece o Castello Estense de Ferrara.
• d) Héctor e Andrómaca (1917): Mostra dous manequíns sen rostro, sostidos por soportes de madeira e ferro. Simbolizan a deshumanización do mundo moderno.
• e) O gran interior metafísico (1917): Un espazo irreal con obxectos colgados dentro dunha caixa e unha paisaxe ao fondo. A relación entre os elementos é ilóxica, creando unha atmosfera surreal.
• f) Piazza souvenir de Italia (1925): Marca o cambio de estilo de De Chirico cara a unha pintura máis clásica, afastándose da metafísica.
• g) Cabalos de carreiras (1958): Presenta dous cabalos en movemento, inspirados nun cartel publicitario. Reflicte o seu interese polos corceis como figuras mitolóxicas.

Dadaísmo (1916)

Naceu en 1916 en Zúric, no Cabaret Voltaire, impulsado por Tristan Tzara, Hugo Ball, Hans Arp e outros artistas e escritores. A diferenza doutras vangardas, non pretendía transformar a arte, senón destruír os valores establecidos, incluíndo a propia Arte, sendo un movemento nihilista (negaban a importancia da arte tradicional), provocador e antiartístico. Este movemento xurdiu como unha reacción ao horror da Primeira Guerra Mundial, cuestionando toda a cultura e os valores tradicionais. Buscaba provocar e romper co concepto clásico de arte, utilizando técnicas innovadoras como o collage, a fotomontaxe e os ready-mades, obxectos comúns elevados á categoría de arte.

Marcel Duchamp

Foi un dos artistas máis influentes do século XX e unha figura clave do Dadaísmo. A súa obra supuxo unha ruptura radical coa arte tradicional, xa que cuestionou o papel do artista e da propia creación artística, defendendo que a arte non dependía da técnica nin da beleza, senón da idea. Creou os ready-mades, como Fonte (1917), un urinario asinado como "R. Mutt", e Roda de bicicleta, obxectos comúns que cuestionaban o significado da arte. O Dadaísmo estendeuse a Nova York con Duchamp e Picabia e a Berlín con Max Ernst.

O Gran Vidro (1915-1923)

Co título completo de: A noiva espida polos seus solteiros, incluso. Esta obra de Duchamp é unha das máis complexas da arte contemporánea. Creouna durante oito anos usando pintura e arame sobre dous paneis de vidro. Representa a separación entre os desexos dos solteiros e a inaccesibilidade da noiva, un tema con referencias á tensión sexual. O máis curioso é que Duchamp declarou rematada a obra cando o vidro se rompeu accidentalmente nun traslado, aceptando o azar como parte do proceso creativo. A obra foi acompañada polo libro The Green Box, onde explicaba os seus significados enigmáticos.

Surrealismo (1924)

Xurdiu en 1924 co Manifesto Surrealista de André Breton, tomando influencias do Dadaísmo, da pintura metafísica de De Chirico e da psicanálise de Freud. A súa base era a exploración do subconsciente, os soños e o automatismo psíquico, buscando liberar a mente das limitacións da razón.

Dentro do Surrealismo pictórico, diferenciamos dúas tendencias:

1. Surrealismo abstracto ou lírico, representado por artistas como Joan Miró, con formas inventadas e imaxinarias.
2. Surrealismo figurativo, con artistas como Salvador Dalí e René Magritte, que creaban escenas realistas pero perturbadoras, con obxectos en asociacións absurdas.

Salvador Dalí (1904-1989)

Dalí naceu en Figueres nunha familia burguesa, e a morte do seu irmán maior marcou a súa infancia. Desde pequeno mostrou talento para a pintura e unha personalidade excéntrica. En 1922 trasladouse a Madrid para estudar Belas Artes, onde coñeceu a Lorca e Buñuel. Expulsado en 1926, viaxou a París e en 1929 uniuse ao Surrealismo, influído por Freud, desenvolvendo o seu método paranoico-crítico. Durante a Guerra Civil Española mantívose apolítico e exiliouse nos EUA durante a Segunda Guerra Mundial, colaborando con Hitchcock e Disney. En 1948 regresou a España e aceptou a ditadura de Franco, o que lle valeu críticas e a expulsión do movemento surrealista. Nos anos seguintes combinou Surrealismo e Clasicismo, explorando temas como a ciencia e a relixión. Tras a morte de Gala en 1982, retirouse a Figueres, onde faleceu en 1989. Desenvolveu o seu método paranoico-crítico, no que utilizaba imaxes dobres e xogos visuais. Obras como A persistencia da memoria (1931), con reloxos brandos, reflicten a súa obsesión polo tempo e o subconsciente.

Obras de Dalí

• a) O Gran Masturbador (1929): É unha pintura profundamente autobiográfica na que Dalí expresa as súas obsesións sexuais e ansiedades. No centro aparece unha cabeza deformada, inspirada nas formacións rochosas da Costa Brava, coa que Dalí se autorretrata de maneira distorsionada. Outros elementos clave son o saltón, que simboliza o medo e a repulsión; o león, que representa o desexo sexual; e a cala, unha flor que alude á pureza pero tamén ten connotacións eróticas. A presenza de Gala, a súa musa e compañeira, tamén se insinúa na composición.
• b) A Persistencia da Memoria (1931): Dalí representa unha das súas imaxes máis coñecidas: os reloxos brandos que se derreten, simbolizando a relatividade do tempo e a subxectividade da memoria. A paisaxe árida está inspirada en Cadaqués, e no centro da composición aparece unha figura amorfa, posiblemente un autorretrato do artista en estado de soño. As formigas sobre un dos reloxos representan a putrefacción e a decadencia. Segundo Dalí, a idea xurdiu mentres observaba un queixo Camembert derreténdose, o que lle suxeriu a fluidez e a distorsión do tempo.

Joan Miró (1893-1983)

Joan Miró naceu en Barcelona e foi un dos grandes expoñentes do Surrealismo, aínda que a súa obra evolucionou cara á abstracción. Comezou estudando comercio, pero o seu interese pola arte levouno á Escola da Llotja, onde foi influído por Van Gogh, Cézanne e os fauvistas. En 1920 viaxou a París, onde coñeceu a Breton e Picasso, adoptando unha linguaxe artística inspirada no subconsciente, os soños e a cultura popular. Nos anos 40 experimentou co expresionismo abstracto, o collage, a cerámica e a escultura pública, destacando pola súa espontaneidade infantil, formas simplificadas e cores primarias. Entre as súas obras clave están A Masía (1921-1922), que marca a súa transición ao Surrealismo; O Entroido do Arlequín (1924-1925), inspirada en alucinacións provocadas pola fame; e Constelacións (1940-1941), onde desenvolve unha linguaxe abstracta con signos xeométricos e figuras flotantes. Miró explorou múltiples soportes e incorporou elementos da cultura popular e do folclore catalán, consolidándose como unha das figuras máis innovadoras da arte do século XX.