Arte Barroca: Un Percorrido Completo por Europa e España

O Barroco en Europa: Arquitectura

O Barroco nace en Italia como expresión artística e propagandística da Contrarreforma, seguindo as directrices do Concilio de Trento (1545-1563). A súa linguaxe difúndese primeiro nos países católicos e, posteriormente, nos protestantes. En Italia, a arquitectura barroca inspírase en figuras do Cinquecento como Miguel Anxo e Vignola (igrexa de Il Gesù de Roma). Carlo Maderno establece as bases do estilo co remate da fachada de San Pedro do Vaticano, incorporando dinamismo e escenografía.

As dúas grandes figuras do Barroco italiano son Bernini e Borromini. Gian Lorenzo Bernini mantén elementos clásicos, pero introduce a monumentalidade e o sentido escenográfico. Como arquitecto dos papas, realiza o Baldaquino de San Pedro, estrutura de bronce sobre a tumba do apóstolo, e a Praza de San Pedro, onde as súas columnatas simbolizan os brazos da Igrexa acollendo aos fieis. Destaca tamén a igrexa de San Andrés do Quirinal, de planta elíptica, cunha escenografía integradora de arquitectura, escultura e pintura. Francesco Borromini, en contraste con Bernini, rompe co clasicismo e aposta por formas dinámicas e complexas. As súas igrexas destacan polo uso de muros ondulantes e xogos de luces e sombras.

En San Carlo alle Quattro Fontane, emprega unha planta flexible con formas cóncavas e convexas que xeran un efecto envolvente. En San Ivo della Sapienza, culmina a cúpula cunha lanterna en forma de hélice cónica, demostrando a súa creatividade.

En Francia, o Barroco ten unha orientación máis clasicista, influenciada polas Academias Reais, que marcan o gusto oficial. O exemplo máis representativo é o Palacio de Versalles, encargado por Luís XIV para glorificar a súa monarquía absoluta. Os arquitectos Le Vau, Mansart e Le Nôtre deseñan unha estrutura grandiosa con rica decoración escultórica e pictórica. Os xardíns de Versalles, obra de Le Nôtre, reflicten a xeometrización da natureza como parte do conxunto arquitectónico, seguindo a idea barroca de crear escenarios espectaculares.

En resumo, a arquitectura barroca caracterízase polo dinamismo, o dramatismo, a monumentalidade e a integración de diferentes artes. Mentres en Italia o Barroco alcanza a súa máxima expresión con Bernini e Borromini, en Francia toma unha vertente máis clasicista, culminando en Versalles como símbolo do absolutismo monárquico.

O Barroco en Europa: Pintura

A pintura barroca foi un medio clave para a expansión das ideas da Contrarreforma, baseada no naturalismo e na representación da realidade. Caracterízase polo predominio da cor sobre o debuxo, a profundidade continua, as composicións dinámicas e o uso dramático da luz e da sombra, sendo o tenebrismo unha das súas manifestacións máis destacadas. En Italia, a pintura barroca presenta tres grandes tendencias:

• Clasicista: busca recuperar a orde do Cinquecento, destacando Annibale Carracci, autor dos frescos do Palacio Farnese, que influíron en Rubens. Esta corrente estenderase tamén a Francia (Poussin).
• Decorativa: con obxectivos escenográficos, emprega trampantollos e perspectivas ilusionistas. Exemplo destacado é Il Baciccio, coa súa obra mestra no teito da igrexa de Il Gesù. Outros autores importantes son Andrea Pozzo e Tiépolo.
• Naturalista: liderada por Caravaggio, introduce tipos humanos vulgares en escenas sagradas, aumentando o realismo. Desenvolve o tenebrismo, xogando con espazos escuros e iluminación focal. As súas obras máis representativas son A vocación de San Mateo, O Enterro de Cristo e A conversión de San Pablo.

A súa influencia esténdese por Europa, sendo Artemisia Gentileschi unha das súas seguidoras máis destacadas (Judith decapitando a Holofernes).

Nos Países Baixos, a pintura divídese en dúas tendencias debido á separación entre Flandres (católica e baixo dominio español) e Holanda (protestante e burguesa):

• Flandres: destaca a pintura relixiosa monumental e os retratos solemnes para a nobreza. O seu maior expoñente é Pieter Paul Rubens, influído por Miguel Anxo e Tiziano. As súas obras caracterízanse polo dinamismo, as composicións diagonais e o cromatismo vibrante. Entre as súas creacións destacan O rapto das fillas de Leucipo, As Tres Grazas e O descendemento da cruz.
• Holanda: cunha sociedade burguesa e protestante, a pintura adopta unha función máis privada e céntrase no retrato, as paisaxes e as escenas de xénero. Rembrandt, o seu máximo representante, evoluciona desde o tenebrismo cara a un uso persoal e espiritual da luz (A lección de anatomía do doutor Tulp, A rolda de noite). Outros pintores holandeses destacados son Frans Hals, mestre do retrato, e Vermeer, recoñecido polas súas escenas de interiores con luz refinada.

En resumo, a pintura barroca destaca polo realismo, a dramatización da luz e o dinamismo compositivo, con diferentes estilos segundo o contexto relixioso e social de cada rexión.

O Barroco en Europa: Escultura

A escultura barroca desenvolveuse en Italia e tivo un carácter omnipresente, aparecendo en fachadas, retablos e monumentos públicos. Foi clave na escenografía barroca, outorgándolle un sentido cortesán ou simbólico.

Os materiais empregados variaban segundo a zona: en Italia predominaban o mármore, o alabastro e o bronce. As temáticas eran diversas, destacando os temas relixiosos, os monumentos funerarios de papas e monarcas, así como a mitoloxía con significados simbólicos.

Formalmente, a escultura barroca caracterízase por unha representación unifacial (pensada para un único punto de vista), ao contrario da multifacialidade manierista. Isto favorecía a súa integración coa arquitectura e reforzaba a teatralidade barroca, xa que as obras debían ser vistas no seu contexto orixinal.

O máximo expoñente da escultura barroca foi Gian Lorenzo Bernini, quen logrou unha perfecta fusión de arquitectura, escultura e pintura, creando espazos escénicos que atrapaban ao espectador. Destacou polo seu naturalismo extremo e pola perfección técnica, facendo que o mármore parecese cera, con detalles minuciosos e efectos visuais sorprendentes.

Na súa etapa xuvenil, Bernini realizou obras mitolóxicas e bíblicas para o cardeal Scipione Borghese, entre as que sobresaen:

• Apolo e Dafne: Representa o instante en que Dafne se transforma en loureiro para escapar de Apolo. A sensación de movemento e a expresividade fan desta obra un claro exemplo da teatralidade barroca.
• David: Captura o momento no que David lanza a pedra contra Goliat. A tensión corporal, a expresión de concentración e o dinamismo fan que a obra pareza conxelar a acción no seu punto máis dramático.

Na súa etapa de madurez, Bernini traballou para diversos papas, creando monumentos funerarios como a Tumba de Urbano VIII, onde un esqueleto de bronce arrinca os títulos do defunto, simbolizando o paso do tempo e a fugacidade dos bens materiais.

A súa obra mestra é A transverberación de Santa Tareixa na Capela Cornaro (Santa María da Vitoria), un exemplo sublime da integración de escultura, arquitectura e pintura. Representa a Santa Teresa en éxtase místico mentres un anxo lle crava un dardo de ouro no corazón. O conxunto escultórico, iluminado por unha fiestra oculta, crea unha atmosfera case sobrenatural, facendo partícipe ao espectador do milagre.

Outro escultor importante foi Alessandro Algardi, rival de Bernini cun estilo máis clasicista e sobrio. Destacan a Tumba do papa León XI e o altorrelevo O papa San León detendo a Atila, ambas na basílica de San Pedro do Vaticano.

A escultura barroca caracterízase, en definitiva, polo dramatismo, o realismo e a perfecta integración coa arquitectura, creando espazos teatrais impactantes.

O Barroco en España: Arquitectura

A arquitectura barroca española viuse afectada pola crise económica do século XVII, o que limitou os encargos e promoveu o uso de materiais baratos como o ladrillo. A diferenza da arquitectura italiana, en España primou o ilusorio e decorativo, ocultando as estruturas con xeso, pinturas e grandes retablos. Tamén se empregaron cúpulas encamonadas, falsas cúpulas de madeira recubertas de xeso.

A evolución da arquitectura barroca en España divídese en dúas etapas:

• Século XVII: Influenciada polo estilo escurialense, caracterizábase pola simplicidade xeométrica, fachadas rectas e escasa decoración. A igrexa de Il Gesù foi o seu modelo principal. Destaca o Palacio de Santa Cruz en Madrid, obra de Juan Gómez de Mora, de estilo sobrio e influencias do Escorial.
• Século XVIII: Xorde o churrigueresco, un estilo decorativo con columnas salomónicas, estípites e molduras complexas. O seu principal representante foi José Benito Churriguera, autor do retablo do Convento de Santo Estevo de Salamanca.

Outra gran contribución foi o desenvolvemento das prazas maiores, como a Praza Maior de Madrid e a Praza Maior de Salamanca, ambas de planta cadrada, rodeadas de edificios uniformes con soportais.

En Galicia, a arquitectura barroca reflicte o poder da Igrexa, que financiou renovacións en mosteiros e catedrais, destacando a de Santiago de Compostela. O barroco compostelán caracterizouse por unha reordenación urbana, coa construción de prazas como Obradoiro, Quintana e Praterías, que articularon o espazo arredor da catedral. Os dous grandes arquitectos composteláns foron:

• Domingo Antonio de Andrade, mestre de obras da catedral desde 1676. Creou a Torre do Reloxo, con estrutura piramidal e cúpula. Introduciu unha ornamentación vexetal no granito, visible no Pórtico Real, a fachada de San Domingos de Bonaval e a escaleira tripla de caracol deste mosteiro.
• Fernando de Casas Novoa, autor da fachada do Obradoiro (1711), onde ocultou o pórtico románico cunha estrutura piramidal con grandes xanelas. Esta obra representa o barroco de placas compostelán, caracterizado polo dinamismo e a ornamentación.

Tamén destaca Simón Rodríguez, creador da fachada do Convento de Santa Clara, con placas en altorrelevo, e Clemente Fernández Sarela, autor da Casa do Cabido, de pouca profundidade pero gran impacto visual.

O barroco español destacou polo seu decorativismo, a evolución ao churrigueresco e a importancia das prazas maiores. En Galicia, o barroco compostelán transformou Santiago con grandes reformas, sendo a catedral o seu máximo expoñente.

O Barroco en España: Pintura

O século XVII español, coñecido como o Século de Ouro, destacou pola alta calidade da súa pintura, marcada polo realismo e influenciada polo tenebrismo de Caravaggio. A pintura barroca española serviu aos intereses da Contrarreforma, predominando os temas relixiosos, pero tamén os mitolóxicos e de xénero.

Principais pintores barrocos españois:

• José de Ribera, de orixe valenciana, seguiu inicialmente o tenebrismo de Caravaggio, evolucionando cara a composicións dramáticas e dinámicas. Especializouse en escenas de martirios relixiosos (Martirio de San Filipe), retratos de deformidades anatómicas (A muller barbuda, O patizambo) e temas mitolóxicos (Apolo desollando a Marsias).
• Francisco de Zurbarán, estremeño, caracterizouse por un estilo austero e espiritual, mantendo o tenebrismo en toda a súa obra. Destacou na representación de figuras relixiosas con volumes potentes e gran misticismo, especialmente para ordes monásticas (San Serapio, San Hugo no refectorio). Tamén realizou bodegóns místicos, de gran sinxeleza e simbolismo (Agnus Dei).
• Diego Velázquez é o gran mestre da pintura barroca española, dominando todos os xéneros. A súa obra divídese en tres etapas:
  • Etapa sevillana (ata 1623): Formación con Francisco Pacheco, seguindo o tenebrismo e creando escenas realistas de xénero (Vella fritindo ovos, O augador de Sevilla).
  • Etapa madrileña e viaxes a Italia (1623-1651): Nomeado pintor de corte de Felipe IV, especializouse en retratos reais e viaxou a Italia para perfeccionar a súa técnica. Alí estudou a perspectiva aérea (A fragua de Vulcano). Xa en Madrid, creou retratos de bufóns e a obra mestra A rendición de Breda (As lanzas). Nunha segunda viaxe a Italia (1649), pintou o retrato do papa Inocencio X e realizou A Venus do espello, o seu único espido.
  • Período final (1651-1660): As súas obras máis importantes son As Meninas e As Fiandeiras, onde emprega unha pincelada solta, gran luminosidade e cores suaves.
• Bartolomé Esteban Murillo, pertencente á segunda xeración do barroco español, destacou por representar escenas relixiosas graciosas e idealizadas, próximas ao pobo (O Bo Pastor, Inmaculadas). Tamén cultivou a pintura de xénero, con nenos e mulleres de aspecto doce (Nenos comendo melón e uvas). O seu estilo evolucionou do tenebrismo inicial (A Sagrada Familia do Paxariño) a unha arte de gran luminosidade e claroscuro suave, influenciado por Rembrandt.

A pintura barroca española caracterizouse polo seu realismo, o uso da luz e a cor e a influencia do tenebrismo inicial, evolucionando cara a unha maior luminosidade e complexidade compositiva.

O Barroco en España: Escultura

A escultura barroca española caracterízase polo realismo e a súa temática relixiosa, influenciada pola Contrarreforma. A Igrexa e as confrarías promoveron os retablos, imaxes procesionais e esculturas de vulto redondo. A escultura oficial foi escasa, destacando as estatuas ecuestres de Felipe III (Praza Maior de Madrid) e Felipe IV (Praza de Oriente).

A técnica máis utilizada foi a talla en madeira policromada, á que se engadían perrucas, ollos de vidro, bágoas de resina e roupas reais para aumentar o dramatismo e a emoción, facendo que o pobo sentise estas imaxes como propias.

Principais escolas escultóricas

No século XVII destacan dúas grandes escolas:

• Escola castelá: Carácter dramático, patetismo intenso e roupaxes pesadas con pregues angulosos que acentúan o contraste lumínico. Gregorio Fernández, a súa máxima figura, realizou obras con gran expresividade e forte carga emocional, como A Piedade, Ecce Homo e Cristo xacente.
• Escola andaluza: Máis serena e estética, con influencia do clasicismo italiano. O decorativismo destaca en imaxes de Nazarenos e Dolorosas, ricamente vestidas con mantos bordados e acompañadas de candelabros e flores. Juan Martínez Montañés, considerado “o deus da madeira”, combinou elegancia clásica e realismo (Cristo da Clemencia). Juan de Mesa, autor de Xesús do Gran Poder, creou esculturas maniquíes, onde só as mans e o rostro son tallados. Alonso Cano, de Granada, realizou obras de grande refinamento (Inmaculada do facistol da catedral de Granada). Pedro de Mena, discípulo de Cano, acadou unha gran expresividade emocional con recursos sinxelos (Magdalena penitente). Luisa Roldán (“La Roldana”), formada no taller do seu pai, Pedro Roldán, creou imaxes procesionais (Virxe da Estrela). Atribúeselle a Virxe da Macarena, aínda que sen evidencias.

No século XVIII xurdiu a escola levantina, con centros en Valencia e Murcia, destacando Francisco Salzillo.

A escultura barroca española, co seu forte impacto visual e expresividade, foi unha ferramenta clave para transmitir os valores relixiosos da época, buscando conmover e achegar a fe ao pobo.