Desenvolvemento Industrial e Económico en España (Séculos XIX-XX)

No século XIX, o continente europeo experimentou o asentamento da economía capitalista e o progresivo despegue industrial. En España, a reforma agraria liberal permitiu incrementar a produción agrícola e soster o crecemento da poboación. O despegue do ferrocarril, aínda que tardío, rematou articulando o mercado nacional e sentou as bases do desenvolvemento industrial, que, atrasado respecto a outros países europeos, abriu o camiño cara á modernización do país.

Durante o primeiro terzo do século XX, a sociedade española experimentou un proceso de modernización caracterizado polo crecemento e maior protagonismo das grandes cidades. O impacto das novas enerxías, como a electricidade, a expansión da industria e o desenvolvemento dos servizos consolidaron o modelo industrial e modificaron todas as facetas da vida cotiá das persoas. A poboación urbana comezaba a estar máis instruída, había un maior acceso ao ensino e aumentaban as oportunidades de traballo. Foise configurando unha sociedade máis aberta, que recibía facilmente influencias culturais, artísticas e musicais do exterior, grazas á proliferación de publicacións, a fotografía, ao fonógrafo e ao propio cine.

Na España do século XIX, o proceso de industrialización sufriu un atraso relativo con respecto aos países que lideraron a Revolución Industrial. Con todo, e malia que a economía española seguía sendo fundamentalmente agraria, algunhas zonas da Península comezaron o camiño cara á industria moderna, que se iniciou co sector téxtil en Cataluña e consolidouse coa siderurxia biscaiña.

A industria algodoeira en Cataluña

O inicio da industria algodoeira en Cataluña debe relacionarse cos cambios efectuados no século XVIII. A existencia previa dunha manufactura dedicada á produción de indianas, con presenza de empresarios dispostos a investir e de capitais procedentes da agricultura e do comercio americano, facilitou o tránsito cara a unha economía industrial. A expansión da moderna industria algodoeira realizouse en varias etapas:

• Iniciouse a partir do 1780, cando empezaron a introducirse as novas máquinas de fiar inglesas que estaban a revolucionar a produción (Spinning Jenny e Mule Jenny).
• Tivo un grande empuxe a partir do 1802, cando en España se prohibiu a entrada de algodón fiado, aínda que este impulso inicial viuse freado pola guerra da Independencia (1808-1814) e a consecuente desarticulación dos mercados. Despois do conflito, e aínda que o inicio da emancipación das colonias interrompeu o comercio colonial, o ritmo expansivo da produción renovouse con rapidez. Isto constitúe un claro indicio de que o principal mercado da industria téxtil era o interior.
• A partir do 1833, a instalación da primeira máquina de vapor estimulou o proceso de mecanización, que foi máis rápido no fiado ca na tecedura. Así, mentres no 1861 os fusos mecánicos substituíran os manuais, a mecanización dos teares non alcanzaba o 50% do total.

Unha das causas da rápida mecanización do fiado foi a escaseza de man de obra derivada da incorporación ao mercado laboral da xeración nada durante a guerra da Independencia, que era pouco numerosa. Isto fixo aumentar o custo do traballo e converteu a mecanización na opción máis rendible. O resultado diso foi a diminución dos custos de produción e dos prezos de venda. Os prezos máis baixos estimularon unha maior demanda, que se viu aumentada pola protección arancelaria e a substitución das pezas de la polas de algodón, unha fibra moito máis hixiénica e de fácil mecanización. Así, o aumento da demanda favoreceu o da produción. A guerra de Secesión dos Estados Unidos (1861-1865) comportou dificultades para proverse de materias primas (fame de algodón) e interrompe a fase de crecemento anterior. Pero, a partir do 1874, iniciouse unha nova fase expansiva que veu marcada pola mecanización da tecedura, pola renovación da estrutura industrial e polo xurdimento de colonias industriais.

Os límites da industria téxtil

O desenvolvemento da industria téxtil tivo que facerlles fronte a dúas limitacións moi importantes:

• A escaseza de carbón da minaría catalá e as dificultades do transporte para abastecerse de hulla asturiana, que non chegou ao porto de Barcelona ata 1892. Foi esta carestía de carbón a que estimulou a proliferación de colonias industriais.
• A escasa vertebración do mercado español e a reducida capacidade de consumo da poboación supoñía unha demanda débil e excesivamente ligada ás flutuacións da produción agraria. Deste xeito, os industriais cataláns esixíronlle constantemente ao Goberno a aplicación de medidas proteccionistas para facerlle fronte á competencia dos tecidos estranxeiros.

Malia estas dificultades, a industria algodoeira monopolizou o mercado grazas a redes de distribución que combinaron viaxantes que percorrían os pobos e axentes fixos nas principais capitais de provincia. Con todo, e malia o crecemento continuo da produción, as cantidades absolutas eran moi pequenas comparadas coas doutros países de Europa. Por iso, o tamaño do sector algodoeiro catalán foi suficiente para industrializar Cataluña, pero non para arrastrar o conxunto da industria española. Á marxe do sector téxtil, a industrialización catalá consolidou tamén unha industria metalúrxica e mecánica que daba servizo á produción téxtil. No 1855, xurdiu a Maquinista Terrestre y Marítima, a máis importante deste sector durante boa parte do século XIX.

As colonias industriais

As colonias situábanse á marxe dos ríos para aproveitar a enerxía hidráulica producida por un salto de auga e as vantaxes derivadas da paz social que xeraba a súa illada localización. Estaban integradas por diferentes edificios: as instalacións para xerar enerxía a partir dun salto de auga, as fábricas, a mansión do propietario e os edificios necesarios para o mantemento da actividade industrial. Pero ademais, a colonia constituía un auténtico pobo con todos os servizos: vivendas, colmado, escola, casino, igrexa, teatro... destinados aos traballadores da fábrica. O illamento das colonias permitía un estrito control sobre os obreiros, afastaba a influencia dos sindicatos, comportaba peores soldos e estimulaba a man de obra feminina e infantil porque supoñía unha rebaixa de custos.

As primeiras industrias siderúrxicas

Na segunda metade do século XIX, o aumento da demanda de ferro, resultado da mecanización agrícola e industrial e da construción da rede ferroviaria e dos buques de vapor, propiciou o nacemento da moderna industria siderúrxica. Estivo moi ligada ao desenvolvemento da minaría do ferro e do carbón, xa que os altos fornos onde se obtiña o ferro laminado necesitaban combustible en grandes cantidades. Ao longo do século XIX, houbo varios intentos que impulsaron, con éxito relativo, o sector siderúrxico:

Andalucía pioneira

Andalucía foi a rexión pioneira, a partir da explotación desde 1826 dos xacementos de ferro de Marbella e Ojén. No 1832, xa funcionaban os primeiros altos fornos nas factorías da Concepción en Marbella e a Constancia en Málaga. Durante trinta anos, a produción siderúrxica andaluza foi hexemónica na Península. Con todo, esta primeira tentativa fracasou polo uso de carbón vexetal, que elevaba o custo de produción e facía inviable a competencia. En consecuencia, a siderurxia malagueña entrou nunha definitiva decadencia a mediados do século XIX.

Asturias como centro siderúrxico

Os xacementos de hulla de Asturias en Mieres e Langreo, a pesar do seu escaso poder calorífico, converteron esta rexión no centro siderúrxico de España entre 1864 e 1879. En 1868, a zona asturiana representaba o 46% da produción nacional. A produción de ferro medrou con rapidez e mantivo a súa primacía ata finais do século XIX, cando a chegada do carbón galés, de gran poder calorífico, lles fixo perder competitividade ás empresas siderúrxicas asturianas.

A hexemonía de Bizkaia

A posesión de extensas minas de ferro no seu territorio, unha tradición de ferrarías que se remonta á Idade Media e, sobre todo, a chegada de carbón de coque galés a Bilbao, propiciaron que se consolidase, a partir do 1876, a industria siderúrxica biscaiña. Esta industria asentouse sobre a creación dun eixe comercial entre Bilbao e Cardiff, baseado na exportación de mineral de ferro a Gran Bretaña e a importación de carbón galés para os altos fornos vascos. O aumento dos intercambios en ambas as direccións tamén permitiu reducir o custo por unidade transportada e desempeñou un papel de primeira orde na industrialización do País Vasco.

Nas dúas últimas décadas do século constituíronse as grandes empresas siderúrxicas vascas: en 1880, a empresa Vizcaya construíu varios altos fornos e en 1882 creouse a Sociedad Anónima Altos Hornos y Fábrica de Hierro y Acero de Bilbao. No 1885, Altos Hornos de Vizcaya instalou o primeiro conversor Bessemer de España, que fabricaba aceiro en serie a partir dun lingote de ferro. A finais da década púxose en marcha o primeiro forno Martin-Siemens, que producía aceiro de gran calidade. Deste xeito, a produción de ferro de Bizkaia representaba a finais de século case dous terzos do total.

A lentitude e o atraso do proceso industrializador estiveron directamente relacionados coas dificultades para vertebrar un mercado interior. A escaseza de compradores e as deficiencias dos medios de transporte foron en boa parte responsables da escasa articulación da economía española. A construción do ferrocarril incentivou os intercambios e estimulou a industria siderúrxica, á vez que constituíu un grande impulso ao desenvolvemento da minaría.

A construción da rede ferroviaria

O ferrocarril viuse como a oportunidade para tentar vertebrar un mercado nacional que impulsase a economía, tanto pola gran velocidade que alcanzaba, como pola redución do custo do transporte de mercadorías e pasaxeiros. O primeiro trazado ferroviario peninsular foi inaugurado en 1848 para unir Barcelona e Mataró e en 1851 púxose en marcha a liña que unía Madrid e Aranjuez. Estas iniciativas foron minoritarias, e antes do 1855 só funcionaban 475 quilómetros. A construción dunha rede ampla iniciouse coa Lei Xeral de Ferrocarrís do 1855, e realizouse en diferentes fases:

• A primeira grande expansión do trazado realizouse entre 1855 e 1866 e supuxo unha mobilización de capitais moi superior a calquera outra iniciativa económica do século XIX. Entre estas datas tendéronse 5 108 km de vía e trazáronse, entre outras, as liñas Madrid-Alacante (1858), Sevilla-Cádiz (1861), Barcelona-Zaragoza (1862) e Madrid-Irún (1864).
• A crise financeira que provocou o afundimento da Bolsa en 1866 supuxo a paralización da construción ante a evidencia da escasa rendibilidade que tiñan os investimentos ferroviarios. Unha vez finalizada a fase de construción intensiva, a explotación das liñas puxo ao descuberto que os ferrocarrís producían uns beneficios moi escasos e o valor das accións ferroviarias caeu estrepitosamente.
• Unha nova etapa construtiva iniciouse a partir do 1873, completándose o trazado da rede. Pero como consecuencia da crise anterior, que fixera desaparecer a maioría das compañías, tan só permanecían a do Norte e a MZA (Madrid-Zaragoza-Alacante).

A rapidez na construción e o enorme volume de capitais mobilizado explícase polas subvencións que ofreceu o goberno ás compañías ferroviarias por quilómetro de vía férrea construído, garantindo así unha rendibilidade mínima. Doutra banda, os grandes investimentos que requiría a súa construción favoreceron a entrada de capitais estranxeiros, especialmente franceses.

Ademais, autorizouse ás compañías a importar libres de aranceis todos os materiais utilizados na construción ferroviaria. Esta franquía arancelaria foi considerada como unha oportunidade perdida para incentivar o crecemento industrial de España, xa que non se produciu, como noutras economías europeas, un aumento da demanda interior sobre o sector siderúrxico ou de maquinaria.

Incidencia do ferrocarril na economía española

Limitacións

• O desexo de consolidar un Estado centralizado impulsou a estrutura radial da rede ferroviaria con centro en Madrid.
• Estableceuse un ancho entre carrís maior ca o de case todas as liñas europeas, feito que dificultou os intercambios por ferrocarril co resto de Europa, xa que as mercadorías tiñan que transbordarse na fronteira, co consecuente aumento de custos e tempo.
• O escaso volume de mercadorías transportado e os altos custos de construción da rede limitaron os beneficios dos promotores ferroviarios e levaron á quebra a moitas compañías ferroviarias.
• A libre entrada de materiais estranxeiros para a súa construción non estimulou o desenvolvemento da siderurxia e a metalurxia.

Efectos positivos

• Facilitou o intercambio de persoas e mercadorías entre as distintas rexións de España ao aumentar o volume e reducir custos.
• Resultou fundamental no transporte de viño e minerais para a súa exportación.
• Contribuíu de forma decisiva á articulación dun mercado interior, especialmente de cereais e tecidos.

A explotación dos xacementos mineiros

Entre 1874 e 1914 tivo lugar a explotación masiva dos xacementos mineiros do subsolo español, que contaba con abundantes reservas de ferro, mercurio, pirita de ferro, cobre, chumbo, cinc e carbón. Malia a súa riqueza, a minaría española desenvolveuse lentamente por mor da ausencia de demanda polo escaso desenvolvemento industrial, da falta de capitais e de tecnoloxía para a súa explotación e da excesiva intervención do Estado, que freaba o investimento.

A Lei de Minas do 1868 permitiu a liberalización do sector e a entrega de concesións de explotación a numerosas compañías. O endebedamento crónico da Facenda española impulsou a concesión da explotación dos xacementos a compañías estranxeiras, sobre todo francesas e inglesas. O caso máis evidente foi o das minas de Almadén, as máis ricas do mundo en azougue (mercurio), que foi arrendada polo Estado á compañía Rothschild.

A liberalización da produción mineira permitiu un aumento da produción que estivo vinculada ao aumento da demanda internacional e aos avances nas técnicas de explotación. Foron importantes os xacementos de chumbo en Linares e La Carolina; os de cobre de Riotinto (Huelva), que chegaron a encabezar a produción mundial deste mineral; os de mercurio de Almadén (Ciudad Real) e os de cinc de Reocín (Cantabria). A maior parte do mineral era exportado e, entre 1899 e 1908, estas exportacións chegaron a representar case un terzo de todas as exportacións españolas.

O carbón e o ferro, motores da industrialización

O aumento da demanda de carbón veu propiciado pola máquina de vapor e o desenvolvemento da siderurxia. Aínda que existían xacementos hulleiros en diversas zonas (Asturias, Córdoba, Palencia, Ciudad Real, León e Sevilla), foi na primeira onde a minaría do carbón alcanzou maior desenvolvemento.

A pesar de que o carbón tiña escaso poder calorífico, contribuíron á hexemonía asturiana a abundancia de mineral, a facilidade para ser enviados á costa e acceder ao transporte marítimo e os elevados dereitos arancelarios que o Goberno impoñía sobre a importación de carbón.

O arancel librecambista do 1869 permitiu a chegada de carbón galés, de maior poder calorífico e a prezo máis reducido, comportando a perda de competitividade do carbón asturiano, con custos moi superiores. Con todo, as axudas do Estado permitiron que, entre 1895 e 1935, a produción asturiana se multiplicase por catro.

O desenvolvemento da minaría biscaiña do ferro coñeceu un importante impulso a partir da difusión do conversor Bessemer, que requiría un mineral sen fósforo, unha característica do ferro vasco pouco frecuente no resto de Europa. Este mineral contaba, ademais, coa vantaxe da proximidade das minas ao mar, o que abarataba o seu transporte. A partir do 1871, creáronse no País Vasco gran número de sociedades mineiras, case todas de capital británico, pero tamén francés ou belga e, nalgúns casos, de orixe autóctona. A escasa demanda interior fixo que a maior parte da produción fose exportada, maioritariamente a Inglaterra, pero tamén a Alemaña, Francia e Bélxica. O auxe das exportacións converteu a España no principal fornecedor de mineral de ferro de Europa.

Desde comezos do século XX, a difusión de novos procedementos para obter aceiro a partir de metal con mena fosfórica reduciu drasticamente as exportacións de ferro. Con todo, a acumulación de capital e a transformación previa da economía vasca deron como resultado a consolidación dunha importante industria siderúrxica vasca.

Os obstáculos que impedían a liberdade de comercio foron eliminados progresivamente a través de medidas como a aprobación do primeiro Código de Comercio (1829) e a abolición dos dereitos de paso. A implantación do sistema métrico decimal no 1849 e o establecemento da peseta no 1868 tamén contribuíron a estimular o comercio interior. Finalmente, o ferrocarril resultou indispensable para dotar a España dun transporte masivo, barato e rápido que puidese favorecer o intercambio de persoas e mercadorías e aumentar o comercio interior. Con todo, a finais de século estábase aínda lonxe de alcanzar un mercado interior único e ben articulado. Unha proba evidente é que aínda existían grandes diferenzas no prezo de bens de primeira necesidade, como o trigo, entre cidades afastadas xeograficamente. O principal problema para articular o mercado interior foi o predominio en moitas das rexións españolas dunha economía agrícola cunha produtividade moi limitada e unha escasa capacidade adquisitiva dunha boa parte do campesiñado español. Esta falta de demanda dificultou o crecemento da produción e reduciu o volume dos intercambios.

Durante o século XIX, produciuse un incremento do comercio exterior. A principios de século, as exportacións máis relevantes eran o aceite e o viño, e as importacións, os tecidos de algodón e de liño. A finais de século, os minerais e os tecidos de algodón sumáronse aos produtos agrarios nas exportacións, e o algodón en rama e o carbón pasaran a ser as dúas principais importacións. Tras a perda das colonias americanas, a partir do 1850, o comercio exterior foi vinculándose cada vez máis ás economías máis avanzadas de Europa. Francia e Gran Bretaña pasaron a absorber máis da metade das exportacións, á vez que as importacións procedentes destes dous países foron tamén moi relevantes.