Dicionario de Termos Esenciais: Demografía, Urbanismo e Xeografía de España

Conceptos Fundamentais de Demografía e Poboación

Poboación Activa

Colectivo dunha poboación que inclúe a todas as persoas que, tendo a idade legal para traballar (entre os 16 e os 65 anos), realizan un traballo remunerado ou están facendo xestións activas para obtelo. Polo tanto, abrangue tanto aos que teñen emprego (poboación ocupada) como aos que non o atopan (poboación parada). A relación entre a poboación activa e a poboación en idade legal de traballar recibe o nome de taxa de actividade. Esta exprésase xeralmente en porcentaxes. Actualmente en España é do 59%.

Esperanza de Vida

Cálculo do promedio de anos que poden vivir os membros dunha xeración (persoas nacidas nun ano concreto) desde o seu nacemento ata a súa defunción nun territorio determinado. Pode calcularse tamén desde calquera idade ou para grupos socioeconómicos específicos (patrimonio ou nivel de ingresos, por exemplo). Actualmente a esperanza de vida ao nacer en España é duns 84 anos, 86,2 para as mulleres e 80,7 para os homes.

Réxime Demográfico

Cada unha das diferentes etapas polas que pasa a evolución da dinámica natural dunha poboación na que natalidade, mortalidade e crecemento natural presentan unhas características homoxéneas. Distínguese así entre antigo réxime demográfico (alta natalidade, alta mortalidade e lento crecemento natural), propio das sociedades preindustriais, e un réxime demográfico moderno (baixa natalidade, baixa mortalidade e débil crecemento natural), característico das sociedades desenvolvidas actuais. O paso dun a outro recibe o nome de transición demográfica.

Padrón Municipal de Habitantes

Reconto xeral dos habitantes dun termo municipal nun momento determinado, incluíndo datos semellantes aos do Censo. Ata 1996 renovábanse cada 5 anos. Desde aquela data, a utilización das novas tecnoloxías, que posibilitan un seguimento continuado das altas e baixas que se producen en cada municipio, permitiu a elaboración dun padrón continuo. Cada Concello responsabilízase da súa xestión no respectivo termo municipal.

Saldo Migratorio

Diferenza entre o número de inmigrantes a un lugar determinado e o número de emigrantes saídos dese lugar nun período determinado. Polo tanto, será positivo se a inmigración superase a emigración e negativo no caso contrario. É un dos compoñentes do crecemento real dunha poboación. O outro é o crecemento natural, isto é, a diferenza entre nacementos e defuncións. Nos últimos anos, o crecemento natural negativo da poboación española foi compensado amplamente polo positivo saldo migratorio, que permite que a poboación siga crecendo.

Inverno Demográfico

Cualificación da situación que se produce actualmente en países que están no réxime demográfico moderno, con taxas de fecundidade que están por debaixo da taxa de reposición (2,1 fillos por muller), o que provoca un avellentamento da poboación e a necesidade de favorecer a inmigración para cubrir os postos de traballo necesarios para o funcionamento da economía. Esta problemática é significativa nos países máis avanzados da UE, incluída España, e Xapón, así como tamén en Rusia.

Conceptos Clave de Urbanismo e Territorio

Área Metropolitana

Espazo moi urbanizado integrado por unha cidade central (de certo tamaño e complexidade funcional) e a súa periferia, que pode integrar a municipios contiguos espacialmente. Xorde polo dinamismo económico da cidade central que se proxecta sobre toda a área e caracterízase por ser un espazo ben comunicado e de funcións interrelacionadas: a cidade central proporciona emprego e servizos, o resto da área aloxa a unha parte significativa da poboación e proporciona espazo a aquelas actividades que demandan solo abundante e barato. Polo tanto, os desprazamentos diarios entre unha e outra (traballo, estudos, lecer/residencia) son moi frecuentes.

Xentrificación

Termo de orixe inglés (gentrification) utilizado para cualificar procesos de transformación urbana polos que a poboación orixinal de certos barrios ou sectores centrais deteriorados e empobrecidos dalgunhas cidades é substituída por grupos sociais de alto poder adquisitivo. Estes procesos, moi intensos a finais do século XX e comezos do actual, estiveron relacionados con operacións de renovación e rehabilitación destes espazos paralelos á súa transformación funcional. Utilízanse como sinónimos termos como aburguesamento, aristocratización ou elitización.

Cidade Difusa

Modelo de desenvolvemento urbano de inspiración anglosaxoa, que se caracteriza por unha expansión do tecido urbano, con menor densidade de edificación, ao longo das áreas metropolitanas e contornas rururbanas. Na súa superficie configúranse áreas segregadas, especializadas en funcións residenciais, comerciais e industriais. A ideoloxía clorofila dominante a finais do século XX expandiu este modelo en España, que se adaptaba tradicionalmente ao modelo de cidade compacta mediterránea.

Cidade de 15 Minutos

Modelo de planificación urbanística sostible, lanzado na COP21 de París (2015), que pretende promover un deseño urbano que poida facilitar un acceso doado ás necesidades básicas (traballo, vivenda, alimentación, saúde, educación, cultura, lecer) baseado na proximidade e nos desprazamentos a pé ou en bicicleta, menos contaminantes. Outro modelo sostible é tamén o das supermazás postas en práctica na cidade de Barcelona.

Xeografía Física e Clima de España

Acuífero

Formación constituída por unha ou máis capas de rochas, capaz de almacenar e ceder auga infiltrada no solo. Os acuíferos son permeables e gardan auga subterránea que se transmite a lagos, pantanos, fontes e pozos. A súa sobreexplotación para regadío fainos estar no punto de mira da sustentabilidade ambiental.

Aluvión

Depósito de materiais sedimentarios (cantos rodados, areas, limos...) deixados polas correntes de auga. Prodúcense cando o caudal e/ou a velocidade das augas diminúe e, consecuentemente, se reduce a súa capacidade de transporte. As terras aluviais son ricas en materia orgánica e adoitan ser moi fértiles. Sobre este tipo de materiais asentáronse as ricas hortas murciana, valenciana ou do val do Ebro.

Aridez

Falla ou escaseza de humidade. Situación climática dun territorio na que a precipitación anual é inferior á evapotranspiración potencial. Polo tanto, a aridez é directamente proporcional á temperatura e inversamente proporcional ao volume de precipitacións. Aumenta, polo tanto, coa temperatura e a escaseza de precipitacións.

Barlovento

Fachada ou vertente dun relevo ou rexión orientada cara á dirección dos ventos dominantes. Opóñese a sotavento.

Cordilleiras de Pregamento

Sistemas montañosos xurdidos na oroxenia alpina da era terciaria polo pregamento dos materiais sedimentarios, fundamentalmente calcarios, depositados no mar durante a era secundaria. Adoitan presentar actualmente unha notable altitude, fortes pendentes e formas escarpadas. Neste tipo de unidade morfoestrutural incluiriamos os Pirineos ou os Sistemas Béticos.

Cunca Fluvial

Área drenada por un río e os seus afluentes. Os límites das concas fluviais están delimitados polos relevos que sinalan as liñas divisorias de augas.

Cuncas Sedimentarias

Zonas afundidas na era terciaria e cubertas con sedimentos (calcaria, arenisca, arxila, margas, etc.). Na Península Ibérica podemos distinguir dúas modalidades deste tipo de unidade morfoestrutural: as cuncas formadas polo afundimento dun bloque do zócolo a causa das presións oroxénicas da era terciaria (cuncas do Douro, Texo e Guadiana) e as depresións prealpinas, localizadas a carón das cordilleiras de pregamento (depresións do Ebro e do Guadalquivir).

DANA/DINA/Gota Fría

DANA/DINA é o acrónimo de “depresión illada en niveis altos” da atmosfera. Trátase dunha masa de aire frío (“gota fría”) que se illou e desprendeu do Jet Stream provocando habitualmente choivas torrenciais por mor da convección atmosférica. É cada vez máis habitual nos períodos desde finais de primavera ata comezos do outono na cunca mediterránea, onde a mestura de aire quente en superficie e aire frío en altura dá lugar a frecuentes situacións atmosféricas treboentas.

Desalgadora

Planta que produce auga doce a partir da auga salgada mariña. No litoral mediterráneo, onde a cantidade de precipitación recibida é escasa para atender ás necesidades de abastecemento dunha poboación en crecemento, trátase dunha solución para o abastecemento de auga doce con diferentes usos vinculados, sobre todo, ao consumo humano.

Emerxencia Climática

Caracterización das graves consecuencias do quecemento global, acentuado no Antropoceno, a causa das emisións de gases de efecto invernadoiro por mor do consumo masivo de combustibles fósiles. Estas requirirían medidas urxentes para amortecer ou deter o cambio climático e evitar o dano ambiental potencialmente irreversible deste proceso.

Estiaxe

Termo que identifica tanto o nivel mínimo de caudal que alcanza un río ao longo dun ano como o período en que tal situación se produce. Nos ríos de réxime pluvial deriva da escaseza de precipitacións, do nivel de insolación e da intensidade da evapotranspiración. Nos cursos de réxime nival coincide cos momentos de temperaturas máis baixas cando boa parte da auga está xeada e, polo tanto, non discorre polo seu leito. En España, resulta especialmente acusada a estiaxe nos ríos da vertente mediterránea.

Inversión Térmica

Comportamento contrario á variación normal da temperatura en vertical. Dáse, polo tanto, nas situacións en que se produce un incremento térmico segundo aumenta a altura. É un fenómeno meteorolóxico característico de áreas de val ou zonas continentalizadas, onde, por diversas circunstancias, a capa de aire adxacente á superficie terrestre ten unha temperatura máis baixa ca da capa inmediatamente superior.

Isóbara

Isoliña que, nun mapa, une todos os puntos que teñen a mesma presión atmosférica ao nivel do mar. Constitúen o elemento fundamental dos mapas meteorolóxicos de superficie.

Isohieta

Isoliña que une, sobre un mapa, os puntos da superficie terrestre que reciben o mesmo volume de precipitación durante un período de tempo determinado.

Marisma

Ecosistema húmido no que predominan as plantas herbáceas. Sitúanse en áreas costeiras, xeralmente na desembocadura dos ríos onde a interacción entre as mareas e as augas fluviais provoca augas salobres e a formación de fondos areosos. Son áreas dun gran valor ecolóxico, xa que serven de hábitat a unha flora e fauna moi variadas. O exemplo máis notable de marisma en territorio español sitúase na desembocadura do Guadalquivir.

Paisaxe

Percepción que a poboación ten dunha área da superficie terrestre. É o resultado visible e cambiante da interacción entre os elementos e factores naturais (relevo, clima, solos, vexetación, fauna) e os de orixe antrópica (poboación, infraestruturas, poboamento, usos do solo).

Ría

Val fluvial asolagado en parte ou totalmente polas augas do mar. Na súa formación interviñeron diversos factores: a acción erosiva dos ríos, a diversidade litolóxica dos materiais afectados, os movementos eustáticos do nivel do mar, a tectónica, etc. Son características do litoral galego.

Tectónica de Placas

Teoría explicativa da xénese do relevo terrestre. Segundo esta, a litosfera está composta por unha serie de placas ríxidas que se desprazan sobre a astenosfera, capa semifluída do manto. A interacción entre estas placas (diverxencia, converxencia, deslizamento-transformación) explicaría as oroxenias, o vulcanismo ou os fenómenos sísmicos.

Vexetación Clímax

Vexetación que se estableceu por si mesma nun determinado lugar, en determinadas condicións climáticas e edafolóxicas, en ausencia de accións antrópicas durante un longo período de tempo. Representaría, polo tanto, o estado de equilibrio ou case equilibrio dun determinado ecosistema.

Zócolo

Unidade morfoestrutural constituída por mesetas ou chairas resultantes do arrasamento pola erosión das cordilleiras xurdidas na era primaria. Está constituído por rochas silíceas (granito, gneis, lousa, cuarcita) moi ríxidas que se fracturan ante novos empuxes oroxénicos. Ocupa na Península extensas áreas da metade occidental.