La Eneida de Virgilio: análisis y significado

A dificultade dun poema épico sobre Augusto

Virxilio era consciente da dificultade de crear un poema épico que tivese como figura central a Augusto sen que as esixencias poéticas se resentisen. A principal dificultade era escribir un poema que nun nivel fose mítico sobre o pasado remoto, pero que tamén tratase o presente e o futuro. O poema tiña que abranguer todo, material da Iliada e a Odisea, a traxedia ática, a poesía helenística, Ennio e Nevio, ideas filosóficas dos pensadores gregos, a historia de Roma e os valores propiamente romanos, e, ó mesmo tempo, mostrar a familiaridade do poeta con toda a literatura anterior. Hai tres camiños que conducen á Eneida: Homero será o primeiro, Augusto, a política contemporánea e a épica romana orixinaria e a actual será o segundo, e, finalmente, a experiencia poética anterior de Virxilio, onde son evidentes influencias dos neotéricos e do alexandrinismo, que vía con malos ollos a épica, aínda que non a homérica. Pero Virxilio evoluciona ideolóxica e esteticamente grazas a factores externos, como a amizade con Mecenas e a afirmación do poder de Augusto. Homero non é o problema, polo contrario, será a solución.

A presión política do momento

A presión política do momento no plano literario significaba, como xa vimos, a demanda continua dun poema épico de carácter histórico, que incluíse cuestións como as recentes guerras civís e o papel fundamental de Augusto no establecemento da pax. Virxilio liberouse desta presión convertendo o pasado en presente e o presente en futuro profético, e evitando, a través da evocación do devanceiro Eneas, a referencia concreta a Augusto como heroe. Virxilio herda a interpretación que fixeron de Homero todos os que o precederon, na que a narración de reis e guerras se enriquecía coa idea dun gran designio relixioso que sostiña a gran empresa nacional. Pero para que todo isto tivese éxito había que sometelo ás esixencias estéticas dos neotéricos tal como se manifestaban no epilio: poema breve de temática mitolóxica, imprescindible para a alta poesía. Mediante o recurso á mitoloxía Virxilio conseguía un afastamento da actualidade que lle permitía contar de maneira indirecta e simbólica as guerras que foran minando as bases políticas da República e facer a loanza disimulada do vencedor Augusto.

O pius Aeneas

O tema é a fuxida de Troia e as aventuras de Eneas ata chegar ó Lacio, onde ha de superar a distintos inimigos para establecer a nova Troia, tal como querían os deuses. O éxito de Eneas débese á intervención divina, Venus, nai e protectora. A proba do éxito de Eneas non é só a virtus (valor, valentía), senón tamén a pietas, cara ós deuses e cara ó pai, e cara ós seus, valor polo que sempre foi admirado: o heroe non se esquece de cumprir cos ritos: cando abandona Troia coas mans cheas de sangue non pode tocar os penates, recollidos por Anquises, ó longo da viaxe cumpre todos os rituais e os seus actos están regulados pola vontade dos deuses, a través de auspicios ou directamente. O Eneas pius tiña que representar o romano ideal.

A virtus e a pietas constituían os valores fundamentais do cidadán romano leal, membro da sociedade, enraizado na familia, devoto das antigas divindades. Este era o slogan político da nova Roma pacificada.

Organización do poema

O poema, organizado en XII libros, ten dúas partes: a das aventuras dos seis primeiros libros, inspirados na Odisea, e os seis libros restantes, a das guerras no Lacio, na Iliada. Se consideramos os personaxes que dominan cada parte poderiamos ver tres partes: os catro primeiros céntranse en Dido, os catro centrais en Eneas, e os catro últimos en Turno.

Da Odisea procede a idea da viaxe de retorno á patria despois da guerra, a narración in medias res de distintos episodios, onde o de Dido é o máis importante de todos polas súas consecuencias estruturais: o modelo de Dido é Calipso. Calipso oponse a Penélope do mesmo xeito que Dido a Lavinia, á nova esposa que espera a Eneas no Lacio.

No libro VI a Sibila anúncialle a Eneas o que se coñece como a Iliada itálica: guerras, asedio a unha cidade, o Tíber de sangue, un novo Aquiles e un novo matrimonio cunha estranxeira que lle dá hospitalidade. Nas guerras do Lacio aparecen papeis invertidos con respecto á de Troia: a cidade cercada vólvese contra o campamento, os latinos representan o papel de troianos e os troianos de gregos. Turno, líder latino, é a suma de Aquiles, Menelao e Héctor. A triada Patroclo-Héctor-Aquiles da Iliada na Eneida é Palante-Turno-Eneas. A morte de Turno a mans de Eneas evoca a de Héctor a mans de Aquiles.

Pero se a Eneida se caracteriza pola nova actitude de Virxilio ante a historia non é menos salientable o novo sentido que adquire a mitoloxía tradicional, agora transformada en símbolos mitolóxicos vivos.

Novidades formais e artísticas

Desde o punto de vista formal e artístico tamén ofrece elementos orixinais: a aplicación das normas da poética clásica, os principios do decorum, perfección formal e de unidade da obra de arte; por outro lado o dramatismo, co que Virxilio cumpre co principio aristotélico de que na poesía narrativa os argumentos han construírse dramaticamente. Isto é o que diferenza a épica oral da épica literaria.

Na Eneida obsérvase unha influencia crecente do dramatismo da traxedia, tanto nos elementos estruturais como na problemática humana. Virxilio adopta trazos da traxedia que marcan a diferenza con Homero: a actitude ante os praceres sensuais. Virxilio trata o episodio de Dido de forma tráxica ó poñelo no poema como un contratempo co que dá o heroe no seu progreso moral, preludio das malas relacións entre Roma e Cartago.

Dido é vítima da vontade dos deuses. Venus inspíralle unha gran paixón por Eneas, para protexer o fillo que viña de naufragar diante das costas de Cartago; cando os deuses lle ordenan ó heroe que prosiga o camiño, a hospitalaria e apaixonada Dido suicídase.