Evolución Artística: Obras Maestras y Conceptos Clave del Gótico al Barroco

I. Obras Clave da Arquitectura e Escultura Gótica

Catedral de Reims (XII, Jean d'Orbay, Jean Le Loup, Gaucher de Reims e Bernard de Soissons - Gótico Francés)

1. Planta de salón.
2. Sistema de soporte e carga tipicamente gótico: bóveda de crucería, pilares, triforio, claristorio e arcobotantes.
3. Fachada occidental en forma de H (3x3).
4. Dúas elevadas torres xemelgas.
5. Igrexa Nacional de Francia.
6. Portada saliente.
7. Profusa e abundante decoración, ademais de vidreiras que iluminan.

Catedral de León (XIII, Mestre Enrique e á súa morte en 1277, Xoán Pérez - Arquitectura Gótica Clásica)

1. Planta de salón (3 naves e cabeceira con 5).
2. Clásico sistema gótico (crucería cuatripartita).
3. Extensa superficie de vidreiras: iluminación e espiritualización do espazo.
4. Gran desenvolvemento de altura.
5. Catedral francesa con fachada británica.
6. Símbolo urbano e paradigma do gótico hispánico máis clásico.

Anunciación e Visitación de Reims (Gótico Pleno, mediados do XIII)

Mestres e Estilos

• Mestre de Visitación (ou das figuras antigas): estilo helenístico arcaizante.
• Mestre de Anunciación (ou de Amiens): estilo idealista tras a recepción das influencias de Amiens.
• Mestre dos Anxos (ou do sorriso): estilo máis manierista e de tintes máis burlóns.
• Mestre da Raíña de Saba: moito menos activo.

Características (Escultura Gótica Clásica)

1. Valores plásticos e valores cultóricos: escena da anunciación.
2. Pregues que chaman a atención (máis elaborada a 2).
3. Panos con pregues pero **NON fidíacos**.
4. Anatomías proporcionadas, **contrapposto** e expresividade contida.

II. Pintura Prerrenacentista e Flamenca

Giotto: Fuxida a Exipto

1. Autor significativo e importante que anuncia o Renacemento (Mecenado).
2. Composicións moi estudadas, resoltas racionalmente.
3. Espacialización e profundidade: paisaxes, escorzos.
4. Caixa espacial (sen perspectiva renacentista).
5. Monumentalidade escultórica das figuras (conseguidas mediante a gradación cromática: cores).
6. Dramatismo (emocións, sentimentos).
7. Rasgos aínda medievais: caixa espacial, paisaxe.

Matrimonio Arnolfini (1434, Jan Van Eyck - Pintura Flamenga Inicial, Gótico Flamenco)

1. Novo contexto social: Flandes como centro de comercio, burguesía mercantil, mecenado, revolución cultural (recuperación do corpo).
2. Óleo e novas posibilidades.
3. Composición dual cun eixe axial (esquerda home, dereita muller).
4. Perspectiva: resultado da observación empírica.
5. Dous puntos de fuga (espello).
6. Luz racional con gradación cromática (atmosferización).
7. Naturalismo e detallismo minucioso.
8. Nivel de contido: iconografía, retrato da burguesía, simbolismo e homenaxe dun marido á súa esposa.

O Bosco: Xardín das Delicias (finais do SXV, Jheronimus van Aken - Pintura Gótica Flamenga)

1. Composición aparentemente caótica, articulada arredor de grandes obxectos. Liña do horizonte alta para dar profundidade.
2. Dualidade formal.
3. Contexto: burguesía, comercio, relaxación moral.
4. Extraordinario detallismo (técnica óleo).
5. Dinamismo, imaxinación e expresividade.
6. Temática complexa e moralizante, chea de símbolos complexos e misteriosos.
7. Estrutura: esquerda: creación / centro: luxuría / dereita: inferno.

III. Obras Clave do Renacemento

Arquitectura Renacentista (Quattrocento e Cinquecento)

Santa Maria del Fiore (1418-1446, Filippo Brunelleschi - Arquitectura Renacentista, Quattrocento)

1. Contexto: Florencia, representación urbana, epicentro do **Quattrocento**.
2. Brunelleschi: un dos primeiros humanistas, importante obra teórica, enlace de recuperación do Renacemento.
3. Sustrato gótico con remate clasicista.
4. Xenial solución técnica: obra de **enxeñaría** con 2 *cáscaras*, construción sen andamios (pero con *velas* e *tambor* si), e con armazón (2 cápsulas).
5. Símbolo de Florencia inflexible en seguintes cúpulas.

Templete de San Pietro in Montorio (XVI, Donato Bramante - Clasicismo Renacentista, Cinquecento)

1. Autor con importancia teórica.
2. Planta circular inspirada nos *tholi* e *martyria*.
3. Paradigma do **clasicismo alto renacentista**.
4. Síntese das tradicións clásicas e cristiás desde a perspectiva do **humanismo** e do **neoplatonismo** renacentista.
5. Elementos: a) Arquitectura clásica grega, sistema arquitrabado. b) Arquitectura románica, orde toscana, cúpula arriba.

Escultura Renacentista

David (Quattrocento temperán, Donato Di Niccolò Di Betto Bardi - Escultura Renacentista Clásica)

1. Obra temperá, apreciable na evidente recuperación do clasicismo: **contrapposto**, proporcións.
2. Fase temperá por: espazo medio potencial, movemento conxelado, escasa expresividade (non hai *terribilità*).
3. **Contrapposto** moi marcado, beleza intrínseca da anatomía humana.
4. David como **heroe**, non como era habitual na Idade Media como rei. Xove, adolescente imberbe que despois de derrotar a Goliat, acaba de cortarlle a cabeza coa súa espada.

Moisés (1513, Miguel Anxo - Clasicismo do Cinquecento)

1. Peza privada do resto dos seus referentes: dificultade de interpretación.
2. Composición clásica: **contrapposto sereno**.
3. Trazos característicos de Miguel Anxo: **vigor plástico**, naturalismo, detallismo anatómico, movemento previo á acción.
4. Novidades (anuncios do **Barroco**): maior claroscuro, maior dinamismo.
5. Contido: tema bíblico pola expresividade.

Pintura Renacentista (Cinquecento)

A Gioconda: A Mona Lisa (Segunda etapa florentina do autor, 1503-1506, Leonardo Da Vinci - Pintura Renacentista)

1. Composición clásica: Estrutura triangular con fondo paisaxístico e fragmentación espacial.
2. **Sfumato** e **perspectiva aérea**: Contornos difuminados e profundidade envolvente.
3. Iluminación suave: Luz gradual sen contrastes fortes, con cores neutras e misteriosas.
4. Expresión enigmática: Sorriso e mirada cambiantes segundo o punto de vista.
5. Fusión figura-paisaxe: O fondo complementa o misterio da retratada.
6. Idealización atemporal: Máis que un retrato, unha representación simbólica.
7. Influencia duradeira: Modelo de retrato renacentista, clave para artistas posteriores.

A Escola de Atenas (1509-1512, Rafael Sanzio - Clasicismo Renacentista Pleno)

1. Composición: Estrutura equilibrada e clásica, con **Platón e Aristóteles** no centro, rodeados por filósofos e pensadores nunha arquitectura inspirada en Bramante.
2. Perspectiva e luz: Uso da **perspectiva *artificialis*** cun punto de fuga central e unha iluminación clara e difusa que crea profundidade.
3. Naturalismo e variedade: Figuras en movemento, con gran expresividade e variedade de posturas, integradas harmonicamente no espazo.
4. Simboloxía: Representa a reconciliación entre **fe e razón**, relacionándose co resto dos frescos das Estancias Vaticanas.
5. Influencia: Inspirada en Leonardo e Miguel Anxo, sintetiza os logros do Renacemento, sendo unha obra mestra do equilibrio e a perfección clasicista.

Bóveda da Capela Sixtina (1508-1512, Miguel Anxo - Clasicismo Renacentista)

1. Contexto: Roma convértese no centro artístico grazas ao mecenado dos Papas. Xulio II encarga a Miguel Anxo en 1508 a decoración da bóveda da Capela Sixtina, a pesar de que non dominaba a técnica do fresco. A capela xa tiña murais de mestres *quattrocentistas* que narraban a historia de Moisés e Cristo.
2. Análise: Miguel Anxo amplía o ciclo con escenas do **Xénese**, desde a Creación ata Noé. Utiliza unha arquitectura pintada ilusionista (*quadratura*) e un esquema iconográfico tradicional. A bóveda divídese en 9 tramos con escenas bíblicas organizadas en tres rexistros. Inclúe *ignudi* (mocidade núa), sibilas, profetas e antepasados de Cristo. A lectura da obra vai do altar á entrada, simbolizando a evolución da humanidade desde a creación ata a salvación.
3. Significado e estilo: Dúas interpretacións: 1. Bíblica: Relación entre Moisés e Cristo. 2. Neoplatónica: Ascenso da alma cara á divinidade. Evolución do estilo de Miguel Anxo: desde un clasicismo inicial ata unha maior expresividade. A *Creación de Adán* destaca por unha composición innovadora con forte dinamismo, contrastando o Deus activo e o Adán pasivo. Uso de escorzos, musculaturas voluminosas e debuxo preciso, mostrando a súa visión escultórica da pintura.
4. Significación global: Exaltación do corpo humano no Renacemento. Síntese entre a tradición clásica e a cristiá, cun ton máis dramático e monumental que o equilibrio do primeiro Renacemento.

IV. Manierismo e Barroco

O Xuízo Final (1535-1541, Miguel Anxo - Manierismo)

1. Contexto: En 1535, Paulo III encarga a Miguel Anxo o *Xuízo Final* na Capela Sixtina, inaugurado en 1541 e censurado despois polo Concilio de Trento.
2. Análise: **Cristo Xuíz** preside unha composición dinámica e caótica, sen marco arquitectónico. Figuras musculosas, escorzos extremos e un fondo azul crean profundidade e dramatismo. O cromatismo é forte e contrastado, cunha luz irreal.
3. Significado: Obra **manierista**, intensa e expresiva, que reflicte a visión espiritual e mística da etapa final de Miguel Anxo.

A Adoración dos Pastores (1612-14, O Greco - Manierismo)

1. Contexto: Pintura relixiosa de O Greco, posiblemente concibida para a súa propia tumba.
2. Análise formal: Composición dividida en dous ámbitos: o celestial e o terreal. Pincelada febril, solta e expresiva, con manchas de cor pouco fundidas. Deformacións, falta de perspectiva e espazo idealizado en favor da **espiritualidade**. Luz artificial e contrastes cromáticos extremos, con tons vibrantes e metalizados.
3. Significado: Interpretación persoal da *Adoración dos Pastores*, onde o predominio do espírito sobre a materia resalta a súa evolución cara a un estilo máis abstracto, dramático e místico.

Praza do Vaticano (1656-1667, Bernini - Barroco)

1. Contexto: Forma parte das reformas urbanísticas de Alexandre VII. Buscaba conectar a Basílica de San Pedro coa cidade e integrar o obelisco de Sixto V.
2. Deseño de Bernini: Creou unha praza con dúas partes: unha **elíptica** con columnatas de catro filas e unha **trapezoidal** para dar profundidade.
3. Funcións: Permitir a visibilidade do Papa, acoller peregrinos e realzar a cúpula de Miguel Anxo minimizando a fachada de Maderno.
4. Simbolismo: Representa os **brazos da Igrexa** acollendo á humanidade. O obelisco central simboliza o martirio de San Pedro.
5. Estilo barroco: Destaca polo **dinamismo**, integración urbana e sentido escenográfico, reforzando o poder e unidade da Igrexa Católica.

V. O Renacemento en Profundidade

Resumo do Renacemento

O Renacemento (séculos XV-XVI) foi un período de esplendor cultural nado en Italia, marcado pola recuperación dos ideais clásicos e unha visión **antropocéntrica** do mundo. Divídese en **Quattrocento** (século XV), **Cinquecento** (1500-1520) e **Manierismo** (1520-final do século XVI).

Centros Artísticos Clave

• Florencia: Berce do Humanismo e desenvolvemento da perspectiva.
• Roma: Mecenado papal con obras de Miguel Anxo (*Capela Sixtina*) e Rafael.
• Venecia: Innovacións na pintura ao óleo con Tiziano e Giorgione.

Principais Innovacións

• Pintura ao **óleo** (Venecia): maior riqueza cromática.
• **Perspectiva aérea** e composición piramidal (Leonardo da Vinci).
• Mecenado: artistas recoñecidos e independentes dos gremios.

Fases do Renacemento

1. Quattrocento (Século XV)

   Caracterízase pola recuperación dos valores clásicos, a perspectiva e a anatomía. Florencia foi o centro artístico.

   • Masaccio: Innovador no uso da perspectiva e o realismo (*A Trindade*).
   • Botticelli: Simbolismo mitolóxico en *O Nacemento de Venus* e *A Primavera*.

2. Cinquecento (1500-1520)

   É a etapa de máximo esplendor e equilibrio da arte renacentista.

   • Leonardo da Vinci: Mestre da perspectiva e da luz (*A Gioconda*, *A Última Cea*).
   • Rafael: Perfección compositiva en *A Escola de Atenas*.
   • Miguel Anxo: Monumentalidade e estudo anatómico (*Capela Sixtina*, *O Xuízo Final*).

3. Manierismo (1520-final do XVI)

   Ruptura co equilibrio clásico, con figuras alongadas e cores contrastadas.

   • Tiziano: Dominio da cor e do retrato (*Venus de Urbino*, *Carlos V en Mühlberg*).

Legado: O Renacemento sentou as bases da arte occidental, combinando ciencia, filosofía e espiritualidade. O Manierismo abriu paso ao Barroco cunha arte máis expresiva e dinámica.

Arquitectura do Renacemento en Italia

A arquitectura do Renacemento en Italia, desenvolvida entre os séculos XV e XVI, representou un regreso á harmonía e ao equilibrio da antigüidade clásica, inspirándose nos estilos grego e romano. Caracterizouse pola **simetría**, a **proporción matemática**, a recuperación das ordes clásicas, o uso de cúpulas e arcos de medio punto, e unha ornamentación refinada pero moderada. Ademais, aplicou os avances en perspectiva para crear espazos ordenados e equilibrados.

Escultura Renacentista

A escultura evolucionou cara a unha representación máis realista do ser humano, rompendo coa influencia gótica e acadando unha autonomía propia. Florencia foi o centro deste movemento.

Características

• Independencia da arquitectura.
• Representación detallada da figura humana baseada no **estudo anatómico**.
• Uso da perspectiva en relevos.
• Recuperación de modelos escultóricos clásicos como o **desnudo**, o retrato e a estatua ecuestre.
• Avances técnicos na fundición en bronce e o traballo en mármore.

Escultores Destacados

• Lorenzo Ghiberti: *Portas do Paraíso* (aplicación da perspectiva lineal).
• Donatello: *David* (primeiro desnudo exento), *Gattamelata* (estatua ecuestre), *María Magdalena penitente* (dramatismo).
• Andrea del Verrocchio: *Monumento a Bartolomeo Colleoni*.
• Miguel Anxo: *David* (tensión previa ao combate), *A Piedade*, *Moisés* (gran forza expresiva).
• Benvenuto Cellini (Manierismo): *Perseo con cabeza de Medusa*.

A escultura renacentista reflicte os ideais **humanistas**, colocando o ser humano no centro da arte. O *David* de Donatello, por exemplo, tiña un significado político e simbólico, representando a vitoria de Florencia sobre Milán.

O Renacemento en España

O Renacemento en España comeza a finais do século XV coa unificación dos Reis Católicos. Chega máis tarde ca en Italia e fusiónase coas tradicións locais. A **Contrarreforma** reforza a unidade relixiosa e política.

Arquitectura (Século XVI)

1. Plateresco (1500-1530): Influencia italiana con elementos góticos (exemplo: fachada da Universidade de Salamanca).
2. Purismo Clasicista (1527-1563): Inspirado na arquitectura italiana (destaca o Pazo de Carlos V en Granada).
3. Manierismo: Adáptase á austeridade relixiosa da Contrarreforma, con **Juan de Herrera** como referente (exemplo: *O Escorial*).

O Monasterio de San Lorenzo de El Escorial (1563-1584)

Construído por orde de **Felipe II**, é unha das obras máis representativas do Renacemento español. Conmemoraba a vitoria na Batalla de San Quintín e rendía homenaxe a San Lorenzo. Simbolizaba o **poder político e relixioso** do monarca. A súa arquitectura, **austera e monumental**, reflicte a estabilidade e a devoción promovidas pola monarquía. É un símbolo do esplendor do Renacemento español e do manierismo na súa vertente máis monumental.

Escultura

Destacan influencias italianas con artistas como Domenico Fancelli e Pietro Torrigiano, e españois como **Alonso Berruguete** (introduce o manierismo) e **Juan de Juni** (inspirado en Miguel Anxo). A escultura cortesá sobresae con León Leoni e as súas representacións de Carlos V.

Pintura

1. Hispano-flamenca (1470-1500): Influencia da arte flamenca.
2. Renacentista (primeiro terzo do século XVI): Incorporación de técnicas italianas con artistas como Fernando Gallego e Pedro Berruguete.
3. Manierismo (segundo terzo do século XVI): Principal expoñente: **El Greco**. Tamén destacan Juan de Juanes e Luis de Morales, fusionando estilos flamencos e italianos cunha forte expresividade no relixioso.

El Greco: Orixinalidade e Espiritualidade

El Greco (1541-1614), formado en pintura bizantina e influenciado por Tiziano, Tintoretto e Miguel Ángel, estableceuse en Toledo. Desenvolveu un estilo persoal fusionando o Renacemento e o manierismo. Caracterizado por **figuras alongadas**, cores vibrantes e composicións dinámicas, o seu arte expresaba unha forte carga emocional e espiritual. Entre as súas obras máis emblemáticas destacan *El entierro del Conde de Orgaz*, *El caballero de la mano en el pecho* e as súas paisaxes de Toledo. O seu legado foi redescuberto no século XIX, consolidándose como un referente da arte universal.

VI. Conceptos Clave e Definicións (Gallego)

19. Deambulatorio ou xirola: corredor que rodea a parte traseira do presbiterio das igrexas dando acceso ás capelas radiais. É prolongación das naves laterais e só excepcionalmente se dá sen elas. Tamén chamado "girola" en castelán, é característico das chamadas **igrexas de peregrinación**, a partir do século X, pois permitía a circulación de peregrinos sen alterar o culto. Ex. Santiago de Compostela.
20. Esfumado ou Sfumato: técnica pictórica renacentista atribuída a **Leonardo da Vinci** nos seus óleos, e que consiste en dar ós obxectos contornos vagos, difuminados, e máis ou menos borrosos en función da distancia e do ambiente, empregando para iso as veladuras. Foi clave na consecución da chamada "**perspectiva aérea**".
21. Natureza Morta ou Bodegón: xénero pictórico no que se representan composicións a base de seres inanimados: animais mortos, froitas e obxectos comestibles en xeral. O termo procede do século XVIII aínda que o xénero é moito máis antigo.
22. Perspectiva aérea: xeito de representar nunha superficie a atmosfera que envolve ós obxectos, pintando ós do fondo máis esvaídos e desdebuxados para conseguir unha sensación real de distancia.
23. Perspectiva lineal: modo de representar nunha superficie os obxectos, de xeito que aparezan na forma e disposición na que se amosan na realidade. Neste caso, as liñas das figuras son converxentes cara o fondo, e cada vez máis pequenas a medida que se desexa presentalas afastadas do espectador. Diminúen segundo as **liñas de fuga** que converxen cara o **punto de fuga**.
24. Perspectiva xerárquica: recurso co que se distorsiona a escala das figuras coa intención de enfatizar as súas cualidades ou focalizar a atención en determinado aspecto narrativo. Nela, os personaxes da composición non deben o seu tamaño á cercanía ou lonxanía, senón que a súa escala obedece a outros motivos: xerárquicos, ao seu protagonismo na escena ou ao seu valor emotivo.
25. Triforio: serie de ventás ornamentais, partidas por maineis, practicadas no groso dos muros da nave central, por riba das arcadas que dan ás naves laterais. Non debe confundirse coa tribuna, que posúe unha anchura igual á da nave lateral sobre a que está construída.

VII. Definicións Arquitectónicas e Técnicas

1. Ábsida: parte da igrexa situada na cabeceira, que sobresae da fachada posterior e xeralmente ten planta semicircular, é cuberta con bóveda de forno e na que acostuma ubicarse o **altar maior**.
2. Arcobotante: segmento de arco que sobrevoa o tellado da nave lateral e que transmite o empuxe horizontal da bóveda central ó contraforte. Tamén serve para conducir a auga de chuvia a través da canle escavada no seu *extradós* ata as gárgolas. Aparece a finais do século XII na Île de France converténdose nun elemento construtivo fundamental da **arquitectura gótica**.
3. Arco apuntado: tamén chamado oxival ou de oxiva, é aquel que consta de dous segmentos de curva ou arco que forman ángulo na clave, que ten dous centros e o seu *intradós* é cóncavo. Cando o arco apuntado é moi agudo chámase alancetado. Os arcos apuntados son característicos do **estilo gótico**.
4. Arco de ferradura: arco ultrasemicircular de arranques a igual altura, característico do estilo andalusí e das construcións hispanovisigodas.
5. Arco de medio punto: equivalente a media circunferencia, de frecha igual á semiluz. A súa proxección liñal no espazo enxendra a bóveda de canón ou de medio canón. Utilizado dende as civilizacións mesopotámicas ata a actualidade.
6. Arco de faixa: chámase así ao arco perpiaño propio do estilo románico, ou sexa, aquel que corta a bóveda en sentido transversal ó seu eixo.
7. Arco formeiro: aquel paralelo ó eixo lonxitudinal da nave, que serve, conxuntamente coa columna ou o piar sobre a que se apoia, para delimitar as naves contiguas.
8. Arco peraltado: é aquel cuxa frecha é maior ca semiluz (normalmente o dobre). Cando o seu peralte é rectilíneo chámase tamén "realzado".
9. Arco rebaixado: aquel que posúe unha frecha menor ca semiluz. Un exemplo é o arco escarzano cuxa curva non chega ó semicírculo e cuxo centro está por debaixo das impostas.
10. Bóveda de aresta: aquela resultante do cruzamento perpendicular de dúas bóvedas de canón coa mesma frecha. Típica do Románico, só pode cubrir superficies cadradas e é moi pesada, polo que esixe muros grosos e contrafortes.
11. Bóveda de canón: a resultante da proxección dun arco de medio punto ó longo dun eixo lonxitudinal.
12. Bóveda de crucería ou de cruz: aquela conformada polo cruce de dúas bóvedas de canón apuntado e que reforza as súas arestas con dous ou máis nervios diagonais que se cruzan na **clave**. É característica do **Gótico** e segundo a disposición das súas nervaturas distínguense diferentes subtipos: sinxelas (só con dous nervos diagonais), estreladas, de terceletes, sexpartitas.
13. Ciborio: construción elevada sobre o cruceiro das igrexas, habitualmente a xeito de torre de planta cadrada ou octogonal coroando unha bóveda ou cúpula e permitindo a entrada de luz no interior do edificio. Xeralmente remátase con chapitel.
14. Claroscuro: técnica de dispor nunha pintura o contraste entre luces e sombras. Refírese concretamente ó xeito de destacar as figuras iluminadas sobre un fondo escuro, recurso este que acada a súa máxima expresión no “**tenebrismo**”.
15. Clave dun arco: dovela central que pecha un arco ou peza central dunha bóveda.
16. Columna salomónica: tipo de columna, que se dá sobre todo no **Barroco**, e que ten un fuste helicoidal de sección semicircular que dá comunmente seis voltas e que adoita ter decoración vexetal a base de follas de parra. O capitel é de diversas ordes, predominando a composta e a corintia. É normal usala máis como unha columna ornamental, antes que tectónica, polo que é moi habitual que apareza en retablos, ou "adosada". Dise que se inspira no propio Templo de Salomón, en Xerusalén.
17. Cadro de historia: pintura na que se representan escenas históricas, habitualmente cunha funcionalidade conmemorativa. Por exemplo *A Rendición de Breda* de Velázquez.
18. Cadro de xénero: pintura que representa temas ou escenas cotiás. Esta tipoloxía considerouse unha actividade artística inferior no Renacemento e no Barroco, cando se supoñía que a arte era unha actividade intelectual que debía ocuparse de temas cultos, personaxes de clase alta ou feitos relevantes do pasado histórico, relixioso ou mitolóxico. Por este motivo, a pintura de historia considerábase o xénero superior.