Explorando a Civilización Grega: Festas, Xustiza e o Legado do Teatro Clásico

As Festas na Antiga Grecia

As festas oficiais dos gregos ocupaban uns 60 días ao ano e tiñan un carácter relixioso. Destacaban as magníficas procesións e os sacrificios aos deuses. Foron incluíndo competicións dramáticas, musicais e atléticas. Os oradores soían entreter o público cun discurso ou panexírico. Chegarían a ter un carácter político, constituíndo a exhibición patriótica da súa superioridade cultural e política. Os maxistrados organizaban as festas e realizaban os ritos relixiosos. Os gregos crían que os deuses os protexerían das enfermidades, coidarían as colleitas e lles concederían favores. En Atenas destacan:

• As Tesmoforias: En honra a Deméter e Perséfone, só podían acudir mulleres. (Adicados tamén a Deméter, celebrábanse para os iniciados, os Misterios de Eleusis, onde se representaba unha pantomima do rapto de Perséfone).
• Panateneas: En honra a Atenea, sobresaía unha procesión, reproducida no friso do Partenón, e concursos musicais e deportivos. As ánforas panatenaicas (ánforas cheas de aceite de oliva) eran o premio.
• As Dionisias: En honra a Dioniso, comezaban cunha procesión na que se portaban falos e se danzaba ao son do ditirambo, de onde xurdirá o teatro; tiñan cinco días de representacións dramáticas e un claro carácter político de exaltación.
• As Antesterias: En honra a Dioniso e relacionadas co viño novo.

Dioniso: Deus do Viño e do Teatro

Dioniso, fillo de Zeus e Sémele, proporcionaba ledicia e calmaba as preocupacións. Era o deus das vides e do viño, da unión do home co sentimento, da embriaguez, da vexetación e da procreación. As ninfas instruírono no canto e na danza; Sileno (seu mestre) ensinoulle a plantar a vide. Tiña un séquito: as Ménades (ou Bacantes), Pan, Sileno, os Sátiros e un carro tirado por panteras co que percorría o mundo introducindo o seu culto e o cultivo da vide. Os que se opoñían a el eran enlouquecidos e desprezados, como Penteo e Licurgo. Os ritos de Dioniso ou misterios estaban reservados aos iniciados (mystai) e, debido ao silencio ao que estaban obrigados, o coñecemento que temos deles é escaso.

As Ménades: Séquito de Dioniso

As Ménades (mulleres posesas) expresaban danzas exaltadas; levaban a pel dunha pantera ou dun corzo e un tirso (vara florida con vides e rematada nunha piña); capturaban un animal salvaxe para despezalo e comelo cru, crendo que así introducían no corpo o poder do deus. O deus casa con Ariadna tras ser abandonada por Teseo.

Deméter: Deusa da Agricultura e dos Misterios

Deméter, filla de Cronos e Rea, é a deusa da agricultura, preséntase buscando a súa filla Perséfone, raptada por Hades. Cando chega a Eleusis, pasa un tempo como ama de cría do mozo Triptólemo, quen introducirá o trigo na Ática. O culto a Deméter celebrábase principalmente en Eleusis. Eran ritos colectivos e establecían entre o deus e o home un vínculo máis individual. Ofrecía promesas de resurrección no Alén.

A Xustiza na Antiga Grecia

Segundo o mito das Idades, a Xustiza viviu entre os homes da Idade de Ouro, retirouse ás montañas na Idade de Prata e voou ao ceo na Idade de Bronce. Simboliza que o mundo empeorou e foise afastando dos deuses. Haberá unha Idade anónima na que non haberá xustiza e os homes se despedazarán como feras.

As leis pasan a ser escritas no 621 a.C. con Dracón. Solón aboliunas todas por ser extremadamente severas. Na época democrática (s. V a.C.) desempeñaban a administración de xustiza:

• A Bulé (Consello) e a Ecclesía (Asemblea): Trataban delitos contra o Estado.
• Aréopago (outeiro de Ares): Órgano de carácter aristocrático, foi perdendo atribucións a favor da Bulé e da Ecclesía. Xulgaba homicidios, incendios e feridas con premeditación.
• Heliea: Os membros eran os heliastas e xulgaban delitos nos que non había derramamento de sangue. A partir de Solón era o pobo reunido como tribunal de apelación nas decisións dos maxistrados. Despois divídese en 10 tribunais menores (tribunais populares formados por 6000 cidadáns maiores de 30).

As demandas eran públicas ou privadas. Os xuíces eran:

• Arconte-rei: Presidía o Areópago.
• Arconte polemarco: Asuntos de metecos e estranxeiros.
• Arconte epónimo: Protexía a propiedade e a familia.
• Seis tesmotetes (lexisladores): Os demais tipos de procesos.

Acusador e acusado dispoñían dun tempo marcado pola clepsidra (reloxo de auga) para expoñer as súas teses e propoñer unha pena. Non había avogados; proliferaron os logógrafos (profesionais que escribían discursos para os litigantes). O tribunal decidía introducindo unha ficha condenatoria ou absolutoria nunha urna.

Zeus: O Deus Supremo e Garante da Xustiza

Zeus (fillo de Cronos e Rea) é o deus da xustiza, deus supremo que protexe deuses e homes. Empezou sendo deus do ceo e dos fenómenos atmosféricos, pasa logo a impoñer orde no ceo e na terra, a ser o garante máximo da xustiza que vela polo que acontece. Para obter este poder tivo que loitar contra o seu pai e os Titáns (Titanomaquia), logo contra os Xigantes e Tifón (Xigantomaquia e Tifonomaquia). Repartíronse o poder entre irmáns varóns: Poseidón, o mar; Hades, o mundo subterráneo; e Zeus, o ceo. Represéntase sentado nun trono cunha águia e sostendo un raio (a modo de cetro). Comparte coa súa filla Atenea a éxida (coraza feita coa pel da cabra Amaltea). Casou con Hera, aínda que tivo unha intensa actividade amatoria extramatrimonial, para a que a miúdo se metamorfoseaba.

Atenas no Século de Pericles

Pericles (fillo de Xantipo e Agaista) participou na política de novo polo partido democrático, asumindo a súa xefatura tras o asasinato do xefe do partido. Continuou as accións contra os persas, ata poñer fin ás guerras médicas coa Paz de Calias. Algunhas cidades quixeron abandonar a Liga de Delos, pero Atenas non llo permitiu. Atenas e Esparta fixaron a Paz dos Trinta Anos; non estaban en guerra aberta pero si tiñan enfrontamentos polas diferenzas políticas.

A política interior reforzou a democracia ampliando as atribucións das institucións. Retribuíu economicamente os cargos públicos, polo que cidadáns de poucos recursos estiveron dispostos a exercelos. Metecos e escravos seguían sen dereitos políticos. Houbo unha prosperidade permanente; levantáronse obras que embeleceron a cidade e crearon postos de traballo. A Atenas de Pericles representa o Século de Ouro do pensamento e da cultura grega. Nos séculos V e IV madura a literatura, a arte e a filosofía. E a maioría da produción era ateniense.

Organización Política Ateniense

As principais institucións políticas atenienses no s. V eran:

• A Asemblea: Órgano máis importante de decisión. Comprendía todos os cidadáns maiores de 18 anos e reuníanse unhas 40 veces ao ano no outeiro de Atenas (Pnyx). Elixía os estrategos, servía de tribunal en caso de delitos contra o Estado e elaboraba os decretos. En tempos de paz acudían uns 5000 cidadáns (recompensados economicamente a partir do s. IV).
• Consello: Corpo de cidadáns que executaban as decisións da Asemblea. Coordinaba e supervisaba a actividade política, económica, xurídica e relixiosa. Integrado por 500 varóns maiores de 30 elixidos anualmente ao chou. Os prítanes eran representantes de cada tribo que exercían a presidencia durante unha décima parte do ano.
• Maxistratura: Formada por 9 arcontes (con poderes executivos e xudiciais) e 10 estrategos (únicos elixidos por votación, dirixían a política interior e exterior). Temístocles, Pericles, Nicias, Alcibíades.
• Areópago: Órgano antigo relegado a tribunal para delitos de sangue.
• Heliea: Tribunal popular.

Organización Social Ateniense

• Cidadáns: Membros con plenos dereitos dunha polis. Podían participar na vida política, posuír terras e casar. Tiñan que ser fillos lexítimos dun cidadán. Podíase perder a cidadanía por delitos contra o Estado ou por exilio. Deberes: cumprir as leis, dar culto ao deus da cidade, cumprir o servizo militar e pagar impostos.
• Metecos: Homes libres, sen dereitos políticos, coa obriga de pagar impostos. Soían dedicarse a actividades económicas.
• Escravos: Sen dereitos políticos (gozaban dunha situación mellor que noutros lugares). Tiñan ocupacións diversas. Moitos lograban comprar a súa liberdade e ser asimilados aos metecos.

Orixes e Evolución do Teatro Grego

A traxedia nace cuns coreutas que nas festas de Dioniso se envolvían en peles de macho cabrío e cantaban e bailaban recitando escenas da vida do deus. O poeta Tespis substitúe o coro por un recitador, dando coas primeiras formas de teatro. Pisístrato crea ou engrandece os certames tráxicos. Pretendía gañarse a confianza do pobo, pois todos podían participar, ao contrario da epopeia e a lírica, dirixida só á aristocracia.

Organización das Representacións Teatrais

Pouco antes das dionisíacas, os autores de comedias e traxedias presentaban as súas obras aos arcontes, que seleccionaban tres de cada tipo e un xurado elixía os gañadores. Os coregos (cidadáns ricos que se facían cargo dos gastos da obra) elixían os actores e o coro. Non podían participar mulleres. As representacións (tres traxedias, unha triloxía, e 1 comedia) duraban un día. O Estado facilitaba a asistencia de todos, mesmo das mulleres. Un actor podía interpretar varios personaxes grazas ás máscaras. Os actores tráxicos, cando representaban a heroes, utilizaban o coturno (calzado moi elevado). O autor vencedor recibía unha coroa de hedra, e a fama e a honra entre os cidadáns. Fóronse independizando do culto a Dioniso, realizándose noutras festas.

O Coro no Teatro Grego

Elemento esencial no teatro grego. Era un personaxe colectivo e anónimo que representaba habitualmente a opinión pública. Na súa orixe estaba moi implicado na acción. Na traxedia eran 12 (15 a partir de Sófocles) e na comedia 24. Normalmente vestían todos igual.

Grandes Autores da Traxedia Grega

Esquilo: Pai da Traxedia

Poeta tráxico máis antigo do que se conserva obra. Participou na batalla de Maratón. As súas traxedias teñen unha trama sinxela; interesa máis a lección moral e a poesía. O seu estilo é maxestuoso e apaixonado, cheo de metáforas e imaxes, aínda que, ás veces, hermético. Introduce outro actor e estende a participación do coro á metade da obra. Nas obras acepta a fatalidade e busca unha intensa emoción relixiosa. Os personaxes son dunha grandeza sobrehumana. Obras: seis lendas heroicas como Suplicantes, Sete contra Tebas, Prometeo encadeado e a Orestía. Persas trata un asunto de época.

Sófocles: O Mestre da Harmonia Tráxica

Gaña o primeiro premio no concurso anual de traxedia fronte a Esquilo. Desempeña cargos públicos durante o goberno de Pericles e foi estratego en campañas navais. Engade o terceiro actor. Aumenta os coreutas a 15 e introduce o decorado. Deu un argumento diferente a cada drama. Retrataba as persoas como debían ser. Dá a impresión que os protagonistas non poden actuar doutra maneira. Obras (7): Antígona, Aiax, Traquinias, Electra, Filoctetes, Edipo rei e Edipo en Colono.

Eurípides: O Innovador da Traxedia

Influenciado polos sofistas. Introduce un prólogo que avanza o tema da obra, separa o coro da acción, introduce a aparición do deus ex machina que precipita a acción dando solución á loita do home contra o irremediable. Afástase do ton maxestuoso. Busca a emoción humana e os desenlaces son felices. Presenta os homes como na vida real, por iso se conservaron máis obras (19): Alcestis, Medea, Hipólito, Electra, Ifixenia en Táuride, Ifixenia en Áulide, Bacantes, Orestes, Hécuba e Troianas.

A Comedia Grega: Antiga e Nova

Xorde tamén das Dionisíacas, dos cantos fálicos. O komos é unha especie de cortexo agrario carnavalesco en louvanza a Dioniso, onde se cantaba e bailaba disfrazados. A comedia baséase na sátira sobre asuntos sociais ou políticos.

Aristófanes: O Satírico da Comedia Antiga

Escribiu diversas comedias, conservándose 11 completas (ademais de fragmentos): Arcanienses, Cabaleiros, Nubes (ataca os sofistas), Avespas, Paz, Aves, Lisístrata, Tesmoforias, Ras, Asemblea de mulleres e Pluto. O comediógrafo inventa o asunto, a trama e os personaxes co fin de facer rir; esaxera e satiriza dun xeito cru e divertido. Recorre aos chistes, xogos de palabras, saídas grotescas, escenas libidinosas e á sátira de personaxes coñecidos, como Sócrates. Burlouse de institucións. A súa aceptación indica o grao de liberdade de expresión que había.

A Comedia Nova: Teatro de Costumes

Non trataba temas políticos (a situación non era para tomala a broma), senón que era un teatro de costumes. A trama presentaba consistencia e a acción estaba moi ben desenvolvida. Os personaxes eran abstractos: o avaro, o fanfurriñeiro, a moza desventurada...

Menandro: Expoñente da Comedia Nova

Máximo expoñente da comedia nova, tivo unha gran influencia, maior que a de Aristófanes. Conservamos O misántropo e algúns fragmentos doutras.

Glosario de Termos Clave

Corego: Cidadán que, en Grecia, se encargaba de custear o ensino e o vestiario dos coros dos concursos dramáticos ou musicais.

Cantos fálicos: Ritos que se dedicaban a Fales, deus da fecundación. O pobo acudía ás dionisíacas coa cabeza ornada con coroas vexetais e entraban en transes a través da danza.