A Filosofía de Aristóteles: Conceptos Clave en Física, Ética e Política

Física Aristotélica: A Estrutura da Realidade e o Cambio

Aristóteles, aínda que cría que a realidade está composta por individuos concretos, tamén admitía que cada un posúe unha esencia que o define. Por exemplo, Damián, María ou Pablo son individuos, pero todos comparten a mesma esencia: ser humanos. Aristóteles rexeita a idea de Platón dun mundo intelixible de Ideas e propón a teoría hilemórfica, que sostén que cada individuo se compón dunha materia (hylé) e dunha forma (morphé). A materia é aquilo do que está feito un obxecto, mentres que a forma é a organización desa materia que o converte no que é. Por exemplo, unha mesa ten materia (madeira) e forma (deseño dunha mesa), o que a define como tal e non como unha cadeira. Para Aristóteles, a esencia das cousas reside na súa forma, que existe nas propias cousas e non nun mundo separado.

O Cambio e o Movemento: Potencia e Acto

A explicación do cambio ou movemento na natureza foi un dos grandes temas para os primeiros filósofos gregos. Heráclito cría que a realidade era cambio continuo, Parménides pensaba que o cambio era unha ilusión dos sentidos e Platón consideraba que o mundo sensible cambiaba, pero a verdadeira realidade eran as Ideas, que nunca cambiaban. Aristóteles, non obstante, defendía que o cambio non era unha ilusión, senón un proceso real. Para el, o cambio é o paso do ser en potencia ao ser en acto. Un ser está en potencia cando ten a capacidade de transformarse, como unha semente que é unha árbore en potencia. Está en acto cando actualiza esa capacidade e se converte naquilo que pode ser, como cando a semente se converte en árbore. Aristóteles usou esta teoría para explicar os cambios naturais. A Revolución Científica da Idade Moderna, non obstante, substituíu este enfoque por un uso das matemáticas para describir o movemento.

Cosmoloxía Aristotélica: Mundos Sublunar e Supralunar

Aristóteles, na súa cosmoloxía, divide o universo en dous mundos: o sublunar e o supralunar. O sublunar (a Terra) é imperfecto, composto polos catro elementos (lume, auga, aire e terra), onde hai xeración e corrupción. No supralunar (astros e a Lúa), a materia é incorruptible e eterna (éter), e o movemento dos corpos é circular e perfecto. A Terra ocupa o centro do universo, e os astros móvense en esferas concéntricas transparentes, impulsados por motores, sendo o último motor inmóbil.

Antropoloxía: Corpo, Alma e as súas Funcións

Na súa antropoloxía, Aristóteles defende que o ser humano é unha substancia composta de materia (corpo) e forma (alma). A alma non é inmortal, senón a actividade vital do corpo, que se divide en tres funcións:

• Vexetativa (nutrición e crecemento)
• Sensitiva (percepción)
• Racional (razoamento e linguaxe)

Coa morte, remata esta actividade vital e, polo tanto, a alma tamén desaparece.

Epistemoloxía: O Coñecemento Empírico e a Abstracción

Respecto ao coñecemento, Aristóteles defende o empirismo, asegurando que todo coñecemento provén dos sentidos. A través da experiencia sensible, percibimos as cousas concretas. O coñecemento universal, que é a base da ciencia, nace do proceso de abstracción: partindo das percepcións individuais, a mente pode xeneralizar e captar as esencias comúns das cousas. Este proceso é indutivo, pasando do particular ao universal.

Ética Aristotélica: A Busca da Eudaimonía e a Virtude

No seu libro Ética a Nicómaco, Aristóteles expón que o télos ou finalidade dos seres humanos é ser felices, ou, como se di en grego, eudaimonía. Por iso, dise que a ética de Aristóteles é eudemonista. Pero, en que consiste a felicidade? Para Aristóteles, non podemos ser felices se non temos as nosas necesidades máis básicas cubertas (por exemplo, se pasamos fame ou se non temos unha vivenda para protexernos do frío). Non obstante, isto non é suficiente para ser verdadeiramente felices, pois os seres humanos debemos aspirar a unha vida máis plena, xa que somos animais racionais, e isto é o que nos distingue dos outros seres. Aristóteles non entendía a felicidade como un estado temporal ou pasaxeiro de plenitude, senón como unha forma de vida que podemos alcanzar. Para iso, debemos saber elixir o noso camiño de maneira adecuada a través da práctica da virtude.

A Virtude (Areté) e o Punto Medio

A virtude, ou areté, refírese á disposición excelente que temos para comportarnos correctamente e tomar boas decisións. Aristóteles distingue dous tipos de virtudes: as éticas e as dianoéticas.

Virtudes Éticas: O Carácter e o Punto Medio

As virtudes éticas refírense á nosa conduta nas relacións cos demais. Ao repetir certas accións, formamos hábitos que moldean o noso carácter e nos levan a actuar dunha maneira determinada. Para Aristóteles, as virtudes éticas consisten en evitar as actitudes extremas ou viciosas, elixindo o punto medio. Por exemplo, un bombeiro debe evitar ser nin covarde nin temerario, senón valente, xa que ese sería o punto medio. Con todo, o punto medio non é o mesmo para todos, senón que depende das circunstancias. Por exemplo, ao saír cos amigos, debemos evitar ser mesquiños (non invitar nunca) ou ser derrochadores (invitar sempre). O punto medio entre estes dous extremos sería ser xeneroso, isto é, invitar pero tamén deixar que nos inviten. Aínda que o punto medio pode variar segundo as circunstancias persoais, xa que unha persoa con poucos recursos sería xenerosa, aínda que convidase poucas veces.

A Xustiza: Virtude Ética Fundamental

Entre as virtudes éticas máis importantes, Aristóteles menciona a valentía, a xenerosidade, a amizade, o autocontrol e a sinceridade. Non obstante, hai unha virtude que destaca por riba das outras: a xustiza. A xustiza consiste en "dar a cada quen o que lle corresponde". Aristóteles distingue entre xustiza conmutativa, que se refire a un intercambio igualitario entre partes, e xustiza distributiva, que trata de repartir cargas ou beneficios de acordo co mérito ou a necesidade. Por exemplo, os ricos deberían pagar máis impostos que os pobres porque teñen máis recursos, e as persoas que máis necesitan deberían recibir máis axuda.

Virtudes Dianoéticas ou Intelectuais: A Prudencia

Ademais das virtudes éticas, Aristóteles tamén distingue as virtudes dianoéticas ou intelectuais, que están relacionadas co intelecto e nos axudan a comprender mellor a realidade e a actuar sobre ela. Entre elas destacan a sabedoría, a ciencia e a arte. A virtude intelectual máis importante, non obstante, é a prudencia, que consiste en usar a razón para decidir como debemos comportarnos en cada situación. A persoa prudente saberá cal é o punto medio que debe elixir segundo as súas circunstancias persoais.

Política Aristotélica: O Ser Humano como Animal Social e as Formas de Goberno

O Ser Humano como Animal Político (Zoon Politikón)

Aristóteles, no seu libro Política, defende que os seres humanos somos sociais por natureza e só podemos desenvolvernos plenamente en convivencia cos demais. Esta concepción opoñíase á dos sofistas, que pensaban que a sociedade era un pacto creado polos seres humanos para aproveitarse das vantaxes da vida en común. Aristóteles sostén que a sociedade non é unha invención, senón unha necesidade básica da nosa natureza. Ao igual ca Platón, tamén pensaba que os seres humanos non somos autosuficientes e precisamos dos demais para sobrevivir. Como exemplo, un bebé recén nacido non podería subsistir sen a axuda doutros, demostrando que somos animais políticos (zoon politikón) e necesitamos relacionarnos cos outros.

A Relación entre Ética e Política

A ética e a política están moi relacionadas. A ética ensínanos a comportarnos adecuadamente nas nosas relacións cos demais, desenvolvendo virtudes para acadar a felicidade. A política, por outra banda, permítenos determinar a mellor forma de organizarnos como sociedade, co obxectivo de alcanzar a felicidade colectiva. Mentres que Platón ideou unha sociedade perfecta, Aristóteles, máis realista, estudou as formas de goberno existentes na súa época e chegou á conclusión de que os sistemas podían agruparse en dous tipos: os xustos, que buscan o ben común, e os inxustos, que benefician os intereses particulares dos gobernantes.

Formas de Goberno Xustas e Inxustas

Aristóteles identificou tres réximes xustos:

• Monarquía: un goberno exercido por unha soa persoa que busca o ben común.
• Aristocracia: recae nun grupo pequeno de persoas que tamén procuran o ben común.
• Democracia: refírese ao poder exercido polo pobo en beneficio de todos.

Pola súa parte, os réximes inxustos son:

• Tiranía: onde un tirano exerce o poder para o seu propio beneficio.
• Oligarquía: onde un grupo reducido busca os seus intereses.
• Demagoxia: onde a maioría exerce o poder para beneficiarse sen preocuparse polo ben da sociedade.

O Goberno Ideal Segundo Aristóteles

A diferenza de Platón, Aristóteles non cre que haxa un goberno ideal aplicable a todos os estados. O mellor goberno depende das características de cada sociedade, do seu territorio e da súa economía. Así, nunha sociedade pode ser mellor a monarquía, noutra a aristocracia e noutra a democracia. Aristóteles cría que non hai un sistema político perfecto, senón que o importante é que os gobernos procuren o ben común.

Se Aristóteles tivese que deseñar un goberno ideal, sería un Estado de tamaño moderado. Un Estado demasiado grande dificultaría a interacción entre cidadáns, mentres que un Estado pequeno sería incapaz de autososterse. O mellor sería un goberno que favorecese o desenvolvemento das virtudes para a felicidade. Aristóteles pensaba que o poder debería estar nas mans da clase media, que é a máis equilibrada e xusta para gobernar e atender ao ben común.