A Filosofía Moral de Immanuel Kant: Deber, Autonomía e Razón Práctica

Despois de responder á pregunta “Que podo saber?” na súa monumental Crítica da razón pura, o filósofo Immanuel Kant aborda unha cuestión igualmente fundamental: “Que debo facer?”. A súa ética, coñecida como ética deontolóxica, céntrase no concepto de deber moral e na lei moral, principios que guían as nosas accións a través da razón e a vontade. A diferenza dos animais, os seres humanos posúen a capacidade de elixir como actuar, seguindo principios racionais e non só instintos. Kant distingue claramente entre o uso teórico da razón, dedicado ao coñecemento, e o uso práctico, orientado á acción moral.

Autonomía Moral fronte a Éticas Materiais

A ética kantiana defende firmemente a autonomía moral do individuo, contrastándoa coas éticas materiais. Estas últimas establecen un fin concreto a perseguir, como a felicidade, o pracer ou a utilidade, e derivan os seus mandatos dese obxectivo. Os imperativos materiais son, polo tanto, hipotéticos, xa que a súa validez depende da consecución de fins específicos e desexos persoais (por exemplo, "se queres ser feliz, entón...").

En cambio, os imperativos morais kantianos deben ser universais e incondicionados, aplicables a todos os seres racionais sen excepción e sen depender de ningunha finalidade externa á propia acción moral.

O Imperativo Categórico: A Lei Moral Universal

Kant propón unha ética formal baseada no imperativo categórico, un mandato universal que obriga sen excepcións e que é a expresión da lei moral. A súa formulación principal, e a máis coñecida, é a seguinte:

"Obra só segundo aquela máxima que poidas querer que se converta en lei universal."

Isto significa que debemos actuar de tal xeito que a nosa acción poida ser aceptada como unha norma universal sen xerar contradicións lóxicas ou prácticas. A moralidade dunha acción non reside nas súas consecuencias, senón na intención e na universalidade da máxima que a rexe.

Outras Formulacións do Imperativo Categórico

Ademais da formulación da universalidade, Kant ofrece outras perspectivas do imperativo categórico que complementan a súa comprensión:

• Formulación da Humanidade como Fin en Si Mesma: "Obra de tal modo que uses a humanidade, tanto na túa persoa como na persoa de calquera outro, sempre ao mesmo tempo como un fin e nunca simplemente como un medio." Esta formulación subliña a necesidade de tratar sempre ás persoas como fins en si mesmas, recoñecendo a súa dignidade intrínseca e autonomía, e nunca instrumentalizalas para os nosos propios propósitos.
• Formulación da Autonomía ou do Reino dos Fins: "Obra de tal modo que a túa vontade poida considerarse a si mesma, por medio da súa máxima, como lexisladora universal." Esta terceira formulación indica que a nosa vontade, ao decidir como actuar, debe considerarse a si mesma como a fonte de principios morais que deberían ser seguidos por todos os seres racionais, construíndo así un "reino dos fins" onde cada individuo é lexislador e suxeito da lei moral.

Liberdade e os Postulados da Razón Práctica

O imperativo categórico é a priori, pois a súa validez deriva da razón pura e non da experiencia empírica. A liberdade moral, para Kant, non é a ausencia de restricións, senón a capacidade de actuar segundo a nosa propia razón, sen estar subordinados a inclinacións ou factores externos. Kant sostén que a verdadeira liberdade é a autonomía da vontade, é dicir, a capacidade da vontade de darse a si mesma a súa propia lei moral.

En relación coa felicidade, Kant afirma que non debemos actuar directamente para alcanzala, senón para ser dignos dela. Para dar sentido a esta idea e á propia moralidade, Kant postula a existencia de tres principios fundamentais, que non se poden coñecer de maneira científica, pero que son necesarios para a razón práctica:

1. A Liberdade: A capacidade de actuar de forma autónoma, como condición de posibilidade da moralidade.
2. A Inmortalidade da Alma: Necesaria para que a virtude poida alcanzar a súa plena realización, xa que a perfección moral é inalcanzable nunha vida finita.
3. A Existencia de Deus: Como garante da concordancia final entre virtude e felicidade, asegurando que os virtuosos sexan finalmente dignos da felicidade.

Críticas e Legado da Ética Kantiana

A ética de Kant foi obxecto de diversas críticas. Un dos seus máis coñecidos críticos foi John Stuart Mill, quen, desde a perspectiva do utilitarismo, defendía a importancia das consecuencias das accións para determinar a súa moralidade, en contraste coa énfase kantiana na intención e o deber. Outros críticos sinalaron a súa rixidez ou a dificultade de aplicar o imperativo categórico en situacións de conflito de deberes.

Con todo, a influencia da filosofía moral kantiana segue sendo inmensa e fundamental na ética contemporánea. Os seus conceptos de dignidade humana, autonomía e universalidade son piares en correntes como a ética dialóxica de Jürgen Habermas e a teoría da xustiza de John Rawls, demostrando a vixencia e profundidade do seu pensamento.