A Guerra de Sucesión Española e a Instauración do Absolutismo Borbónico

A Guerra de Sucesión Española (1701-1714)

En 1700 morre o último monarca da Casa de Austria, Carlos II, sen descendencia directa. Os principais candidatos ao trono eran Filipe de Anjou (neto de Luís XIV de Francia, da Casa de Borbón) e o arquiduque Carlos de Habsburgo (fillo do emperador Leopoldo I de Austria), ambos ligados familiarmente á dinastía española.

No seu testamento, Carlos II designaba a Filipe como sucesor. Este foi proclamado rei como Filipe V tras xurar ante as Cortes de Castela en 1701. A posibilidade de que os Borbóns reinasen en Francia e España ameazaba con romper o equilibrio de poder en Europa. Como resposta, formouse unha Gran Alianza (liderada por Gran Bretaña, as Provincias Unidas e Austria) que declarou a guerra a Francia e España para apoiar as pretensións do arquiduque Carlos.

En España, o conflito derivou nunha guerra civil que dividiu o territorio:

• A Coroa de Castela mantívose maioritariamente fiel a Filipe V.
• Os territorios da Coroa de Aragón (Aragón, Cataluña, Valencia e Mallorca) apoiaron maioritariamente ao arquiduque Carlos, temerosos de que a nova monarquía borbónica, de tendencia centralista e uniformizadora, suprimise os seus foros e institucións propias.

A guerra tivo un desenvolvemento prolongado e con sortes diversas. Un feito clave ocorreu en 1711, cando o arquiduque Carlos herdou o trono do Sacro Imperio Romano Xermánico como Carlos VI. Nese momento, a ameaza dunha unión dinástica entre España e o Imperio baixo Carlos VI pareceu tan perigosa para o equilibrio europeo como a unión franco-española baixo Filipe V. Isto levou ás potencias aliadas a buscar unha saída negociada ao conflito.

A paz asinouse nos Tratados de Utrecht (1713) e Rastatt (1714). Nestes acordos, Filipe V foi recoñecido como rei de España, pero a cambio tivo que facer importantes concesións territoriais:

• A Austria cedéronse os Países Baixos Españois (Flandres), Milán, Nápoles e Sardeña.
• A Gran Bretaña entregáronse Xibraltar e Menorca, ademais de vantaxes comerciais en América (o asiento de negros e o navío de permiso).
• A Savoia cedéuselle Sicilia (que posteriormente trocaría con Austria por Sardeña).

Dentro da Península Ibérica, o exército de Filipe V demostrou ser superior militarmente. A resistencia dos territorios da Coroa de Aragón foi sufocada progresivamente tras vitorias borbónicas clave como as de Almansa (1707), Brihuega e Villaviciosa (1710). A guerra na península rematou coa caída de Barcelona o 11 de setembro de 1714. Os territorios da Coroa de Aragón foron sometidos á autoridade de Filipe V.

Centralización e Uniformización Borbónica

Unha vez consolidado no trono, Filipe V, e posteriormente o seu sucesor Fernando VI, asumiron o labor de reorganizar e unificar os reinos peninsulares baixo un modelo absolutista, centralista e uniformizador, inspirado en gran medida no modelo francés.

Os Decretos de Nova Planta

A medida máis significativa foi a promulgación dos Decretos de Nova Planta entre 1707 e 1716. Mediante estes decretos, impúxose a organización político-administrativa de Castela aos territorios da Coroa de Aragón (Valencia, Aragón, Mallorca e Cataluña) como castigo polo seu apoio ao arquiduque Carlos. Estes territorios perderon así a súa soberanía, os seus foros e as súas institucións propias (Cortes, Deputacións ou Generalitats, sistema fiscal propio, etc.).

Deste xeito, exceptuando Navarra e o País Vasco (que mantiveron os seus réximes forais en recoñecemento ao seu apoio a Filipe V durante a guerra), todos os territorios da monarquía hispánica pasaron a constituír unha estrutura política e administrativa única de carácter uniforme.

Reorganización Administrativa

A Nova Planta implicou cambios fundamentais na administración:

• Abolición das Cortes da Coroa de Aragón: Integráronse formalmente nas de Castela, que pasaron a denominarse Cortes de España. Non obstante, estas Cortes perderon practicamente toda a súa relevancia política e foron convocadas en moi poucas ocasións, principalmente para actos protocolarios como a xura do herdeiro.
• Supresión dos Consellos: Suprimiuse o Consello de Aragón e outros consellos territoriais. O Consello de Castela converteuse no principal órgano consultivo do rei para todo o reino, aínda que o seu poder real foi diminuíndo fronte ao das Secretarías.
• Creación das Secretarías de Estado e do Despacho: O poder executivo concentrouse nas mans do monarca absoluto, que gobernaba auxiliado polas Secretarías de Estado e do Despacho (antecedentes dos actuais ministerios: Estado, Guerra, Mariña e Indias, Facenda, Xustiza). Os secretarios eran nomeados e destituídos libremente polo rei e só respondían ante el.
• Nova organización territorial: Elimináronse os vicerreinados (excepto en América) e o territorio peninsular dividiuse en demarcacións provinciais. Á fronte de cada unha situouse un Capitán Xeneral, que acumulaba o máximo poder militar e gobernativo na súa xurisdición. Nas cidades importantes implantouse ou estendeuse a figura do corrixidor castelán, representante do poder real no ámbito municipal.
• Introdución dos Intendentes: Creouse a figura dos intendentes, funcionarios de inspiración francesa que dependían directamente do rei. Tiñan amplas competencias económicas, fiscais (supervisión da recadación de impostos), xudiciais e mesmo militares, co obxectivo de controlar e dinamizar a economía das provincias.

Reforma da Facenda

Intentouse tamén unha profunda reforma da Facenda co obxectivo de racionalizar o sistema fiscal, aumentar os ingresos da Coroa e facer que todos os habitantes contribuísen en proporción á súa riqueza, incluíndo aos estamentos privilexiados (nobreza e clero), aínda que isto último atopou fortes resistencias.

Nos territorios da antiga Coroa de Aragón, os Decretos de Nova Planta suprimiron os seus sistemas fiscais propios e implantaron novos impostos que buscaban establecer unha cota global fixa para cada reino, que logo se repartiría entre os seus habitantes. Estes novos tributos foron:

• O equivalente en Valencia.
• A única contribución en Aragón.
• A talla en Mallorca.
• O catastro en Cataluña.

Aínda que a aplicación destes impostos atopou dificultades e non sempre se logrou a pretendida equidade, en xeral resultaron máis eficaces que os sistemas anteriores e permitiron un aumento significativo dos ingresos da monarquía borbónica.