Modelos e Retos do Urbanismo Contemporáneo: Da Cidade Industrial ao PXOM

A Cidade Industrial e o Ensanche de Ildefons Cerdá (1860)

A cidade industrial presentou grandes retos na acollida da masa obreira chegada ás cidades para traballar, tanto na distribución e situación dos barrios obreiros, como no papel dos ensanches burgueses. Un exemplo fundamental é o plan de ensanche barcelonés de Ildefons Cerdá de 1860, cuxa descrición e evolución marcan o aspecto que garda na actualidade.

Os ensanches do século XIX foron concibidos e planificados como sectores da cidade totalmente novos que responden aos desexos de crecemento urbano da burguesía: orde (plano regular), hixiene (dotación de servizos de pavimentación, rede de sumidoiros, auga corrente e espazos verdes) e beneficios económicos (construción de vivendas, comercios e transportes). Non obstante, dos proxectos iniciais de ensanche, só queda nos planos actuais o trazado ortogonal e a uniformidade e ordenación das mazás.

Ildefons Cerdá proxecta un ensanche en torno á cidade preindustrial. Planifica o ensanche adoptando un plano en cuadrícula ou ortogonal, é dicir, quinteiros cadrados delimitados por rúas que se cortan formando ángulo recto. Non obstante, no quinteiro cadrado, introduce a novidade de crear as esquinas en chaflán, para facilitar a visualización aos condutores do tráfico rodado; desta forma, o quinteiro cadrado transfórmase en octogonal. Un dos aspectos máis interesantes do plan radica no xeito de enlazar a cidade vella e a nova: o casco antigo é atravesado pola prolongación de tres das rúas novas, dúas delas cara ao mar e a terceira atravesándoa perpendicularmente.

O Modelo de Cidade-Xardín

A cidade-xardín ten como modelo os proxectos do urbanista inglés Howard, aínda que a idea de realización en España foi menos ambiciosa. Este modelo, que foi pensado para mellorar as condicións de vida da clase obreira, foi progresivamente ocupado polas clases medias-altas ata a actualidade.

Descrición dos Principais Problemas do Mundo Urbano na Actualidade

Problemas Ambientais

• Contaminación atmosférica e microclima urbano (illa de calor).
• Xestión e eliminación de residuos.
• Contaminación acústica e luminosa.
• Artificialización do solo e diminución dos espazos verdes.

Problemas Derivados da Aglomeración e da Difusión da Urbanización

• Densificación construtiva, o que causa o déficit de espazos verdes.
• Segregación espacial pola excesiva zonificación dos usos do solo. Falta de equipamentos e necesidade de melloras nos existentes.
• Escaseza de infraestruturas.
• Mobilidade urbana.

Problemas Demográficos e Sociais

• No casco histórico concéntranse unha poboación envellecida ou marxinal.
• Bolsas de pobreza con presenza de infravivendas e chabolismo.
• Segregación social por barrios.

Problemas Económicos

• Excesiva terciarización das actividades urbanas, sobre todo no centro urbano.
• Necesidade de dinamizar as actividades económicas nalgúns barrios.

Definición de Cidade e Elementos Cuantitativos e Cualitativos

A definición de cidade baséase en elementos cuantitativos e cualitativos que axudan a diferenciar o modelo urbano.

Criterio Cuantitativo

O INE considera urbanos aos núcleos superiores a 10.000 habitantes. Ao ser un criterio que contabiliza a poboación de todo o termo municipal, non é válido para o caso galego, onde a maioría da poboación non vive na cabeceira do concello senón nas parroquias.

Criterios Cualitativos

Os criterios cualitativos axudan a definir á cidade partindo das súas características:

• Criterio Morfolóxico: Parte do aspecto formal da cidade: alta densidade de edificación, predominio da vivenda colectiva e en altura, poboamento concentrado.
• Criterio Funcional: Ten en conta as actividades económicas na cidade onde a maioría da poboación vive das actividades relacionadas cos sectores económicos secundario e terciario.
• Criterio Sociolóxico: Define á cidade polos seus trazos sociais, caracterizados por unha maior diversidade social e privacidade, unha clara tendencia ao cambio e ao maior dinamismo da cultura urbana, fronte á maior homoxeneidade e control social existente no ámbito rural.
• Criterio Espacial: Baséase na capacidade da cidade de organizar o espazo. É dicir, de exercer a súa influencia sobre outros núcleos de poboación próximos e de interrelacionarse con outras cidades.

Evolución Histórica do Urbanismo: Cidades Medievais

A continuación descríbense as características das cidades medievais, tanto cristiás como islámicas.

Cidades Medievais Cristiás

1. Estrutura arredor da igrexa.
2. Murallas defensivas.
3. Calexóns estreitos.
4. Mercados e gremios.

Cidades Medievais Islámicas

1. Organización arredor da mesquita.
2. Rúas máis amplas e ordenadas.
3. Zonas de mercado.
4. Uso da auga.

O Concepto de Cidade Difusa

Trátase dunha zona urbana caracterizada pola mestura de usos e de funcións e pola tendencia a ocupar un territorio moi extenso.

Causas da Expansión da Poboación e Actividades Económicas Cara á Periferia

As causas que explican a expansión da poboación e das actividades económicas do centro das cidades cara á periferia son:

1. Aumento da poboación: A medida que as cidades crecen, a demanda de vivenda tamén aumenta. Isto leva a que as persoas busquen opcións máis accesibles nas áreas periféricas.
2. Desenvolvemento de infraestruturas: A mellora no transporte público e as estradas facilita o acceso ás zonas periféricas, facendo que vivir fóra do centro sexa máis atractivo.
3. Procura de calidade de vida: Moitas persoas prefiren a tranquilidade e o espazo que ofrecen as áreas suburbanas, así como a posibilidade de ter casas máis grandes e xardíns.
4. Deslocalización de empresas: As empresas tamén buscan reducir custos, polo que a miúdo trasládanse á periferia onde os alugueres e os custos operativos son máis baixos.
5. Cambios no estilo de vida: Co teletraballo e a dixitalización, moitas persoas xa non necesitan estar preto dos seus lugares de traballo, o que lles permite mudarse a áreas máis afastadas.
6. Desenvolvemento de novas tecnoloxías: A tecnoloxía permitiu que as persoas se conecten e traballen desde calquera lugar, o que impulsou a expansión cara á periferia.

O Papel do PXOM na Planificación Urbanística

O Plan Xeral de Ordenación Municipal (abreviado PXOM) é o instrumento de planeamento urbanístico básico a nivel local en Galicia. É o instrumento polo que se planifica unha ordenación integral do territorio dun ou varios municipios. De acordo coa lexislación do Estado español e das súas respectivas comunidades autónomas, ten por obxecto o establecemento da ordenación do territorio planeado, definindo o modelo de utilización do solo a longo termo (modelo de cidade) que resulta da ponderación cualitativa e cuantitativa dos datos e conclusións dos estudos previos realizados para o efecto e das diferentes alternativas de planeamento formuladas.

A ordenación integral do territorio dun ou varios concellos comprende obrigatoriamente:

• A clasificación do solo que vincula todo o territorio planeado cun destino urbanístico básico, así coma o correspondente réxime xurídico.
• A definición dos elementos fundamentais da estrutura xeral da ordenación urbanística do territorio planeado, isto é, as vías de comunicación principais, os equipamentos e servizos comunitarios máis relevantes e as zonas verdes ou de lecer.
• A fixación do programa para o desenvolvemento e execución das correspondentes previsións, así coma o período mínimo de vixencia do propio plan.