Natur
Clasificado en Biología
Escrito el en 
vasco con un tamaño de 8,32 KB
Zelula
o Ezagutzaren historia: aurkikuntzan parte hartutakoak:
o Robert Hooke(zelulahitza, kortxo behaketa)
o Robert Brown(zelularen nukleoa)
o Purkinje(protoplasma terminoa)
o Schwann&Schleden(teoria zelularra*)
· Itxura:luzatua izar itxurakoa, zilindrikoa..
· Tamaina: oso ezberdina, normalean mikroskopikoa. Neurtzeko unitateak:mikra, angstrom
· Antolaketa:
o ADNa mintzez inguratzeke organulu mota bakarra: erribosomak: Prokariotikoa: bakterioak
o ADNa mintzez inguratua, organulu mota ugari Eukariotikoa:
§ Zelulabakarrak: protozoak: errizopodoak(Ameba) flagelatuak( paramecium) esporozooak(plasmodium) flagelatuak(Trypanosoma gambiense algak: euglena viridis.
§ Zelulanitzak, ehunak:landareak eta animaliak.
· Atalak
o Mintz plasmatikoa: zelula inguratu, itxura eman eta substantzia-trukea erregulatu. Zelula paretarekin: landare zelula eta paretarik gabe: animalien zelula
o Zitoplasma: osagaiak: zitosoia eta organuluak(marrazkia)
o Nukleoa: kromatima edo kromosoma eran kromosoman: mitosian( profasea metafasea anafasea telofasea)
Antolaketa zelulanitza
o Landare ehunak: hazkuntzarako: meristemoak primario edo apikalak: sustrai zurton muturretan, luzetarako hazkuntza sekundarioak sustrai eta zurtoinen lodierako hazkuntza gainontzekoak Ehun helduak
o Bakterio, onddo, etab.etatik babesteko dira babes ehunak
§ Epidermisa: zelula geruza bakarra kutina iragazkaitza, estomak gas trukerako
§ Suber-a: geruza bat baino gehiago urtebete baino gehiagoko zurtoin eta sustraietan suberina iragazkaitza
o Oinarrizko ehuna, ugariena. Zelula biribil eta pareta finekoa da Parenkima:aire parenkima, parenkima klorofilikoa eta ur parenkima.
o Trinkotasuna:Euskarri-ehunak:kolekima: Zelula biziak, zelulosazko orma lodia. Esklerekima: Zelula hilak, ligninaz gogortua.
o Ehun jariatzaileak:
§ Latex jariatzaileak: esne itxurako likido zuria
§ Erretxina Kodiak:zuraren usteltzea ekiditeko.
o Ehun eroaleak
§ Zelula hilak: Xilema: lignina loditzeak, izerdi landugabearen garraioa.
§ Zelula biziak: Floema:trenkada bahetsuak, izerdi landuaren garraioa.
o Zelularteko substantzia ugari eta zelula gutziago, zelula espezializatuagoak. Animali ehunak.
§ Animali ehunak:
§ Nerbio sistema osatzen: entzefaloa, muinak, nerbioek eta hauen adarkadurak Nerbio ehuna: neuronez osatua
o Axoia: nerbio- kinada gorputzetik jaso eta hurrengo neuronaren dendritara garraiatu.
o Gorputza: zelularen nukleoa eta zatirik handiena. Adarkadura laburrak ditu.
o Dendritak: Gorputzaren adarkadura laburrak. Nerbio kinada jaso eta axoiraino eraman.
§ Zelulen izena:muskulu zuntzak. Zelula bornean miofribila zuntz uzkurgarriak.
o Muskulu ehuna
§ Zelula nukleobakar luzeak, ehun konektiboz elkartuta. Barne barrunbeetako paretetan, adibidez, urdaila, hesteetan etab. Muskulu -ehun lisoa:oharkabeko uzkurtzea
§ Zelula luze nukleoanitzak bala egituretan elkartuta. Eskeletokoa:zurden bidez hezurrei Sotuta. Muskulu ehun ildaskatua borondatezko uzkurtzea
§ Muskulu zuntz ildaskatsu eta nukleo barrkarrez eratua. Zuntzek sare korapilotsua. Bihotzarena Muskuku ehun kardiakoa:aldibereko uzkutzea.
§ Itxura geometrikodun zelulak, zelulak hurbil eta zelularteko substantzia gutxi, gainazal bat libre eta bestea mintz basalarekin
§ Ehun epiteliala:
1. Kanpo gainazalak bildu, barrunbe eta hodiak tapizatu: Estaldura epitelioa.
§ Zelula geruza bakarra: Sinplea.
o Odol basoetan: zolatsua; guruin hodietan: kubikoa; zilindrikoa: hesteen
§ Zelula geruza gehiago: Geruzatua
o Lurrazalean zolatsua
o Guruin hodietan:kubikoa
2. Guruin zati jariatzailea osatu Guruin epitelioa:
o Knprora jarraiatu:izendia, esnea, etab. Guruin exokrioak
o Odolera substantziak, hormonak jariatu: guruin endokrinoak
Ehun ugariena, ehunen arteko lotura, organoak babesten euskarri izan. Zelularteko substantzia ugari eta zelula gutxi. Zuntz elastikoak, k olageno zuntzak eta zuntz erretikulatuak ditu. Ehun konektiboa: Ehun k. laxoa, ehun k. trinkoa kartilago ehuna eta hezur ehuna
BAKTERIOAK
Itxuraren arabera:
-Kokoak: (esferikoa), Diplokokoa(binaka), estafilokokoak (kateak), estreptokokoak (multzotan)
-Baziloak: makilatxo itxura
-Bibrioak: koma itxura
-Espiriloak: kiribilak
Nutrizioaren arabera:
AUTOTROFOAK:
-Fotosintesia egiteko gai diren bakterioak. Adid: zianobakterioak
-Substantzia kimikoz elikatzen direnak.
HETEROTROFOAK:
-Hartziduragileak: esnea hartzituz jogurta, gazta... egiten dute: bactobacillus, Streptococcus.
-Sinbiotikoak: beste izakiekin elkartean bizi dira, bientzat onuragarria den elkartea. Adib. belarjaleen urdailean bizi den bakterioa.
-Bizkarroiak: beste izakiekin elkartea bizi dira, baina beste izakiari gaixotasunak eraginez. Adib: Clostrinium tetani.
-Deskonposatzaileak edo saprofitoak: hildako materia organikoa deskonposatu eta materia inorganiko bihurtzen dute
IZAKI ZELULABAKAR EUKARIOTIKOAK
Alga batzuk:
-Euglena viridis.
Protozooak:
-Errizopodoak: psendopodo izeneko egiturak igorriz desplazatzen dira. Adibidez ameba.
-Ziliatua: Zilioak izeneko ile antzeko egitura labur eta ugari dituzte zelularen inguruan ingurune urtsuan higitzeko. Adibidez Paramerium.
Flagelatua: Flagelo izeneko ile antzeko egitura luze eta urriak dituzte zelilan higitzeko. Adib: Trypanosoma gambiense. Honek loaren gaixotasuna eragiten du.
Esporozooak: Ez dute higitzeko egiturarik, gehienetan bizkarroiak dira. Adib: Plasmodium. Anofele eltxoak garraiatu eta paludismoaren eragilea da.
TEORIA ZELULARRA
1. Izaki bizidun guztiak, landare zein animalia, zelulez osatuta daude.
2. Zelula da izaki bizidun guztien unitate anatomiko eta fisiologikoa.
3. Zelula guztiak lehenagoko zeluletatik datoz, haien zatiketaren ondorio dira, hau da, ez dira ex novo eratzen.
ORGANO, APARATU ETA SISTEMAK
Funtzio berdina duen ehun multzoak orgando bat osatzen du. Bihotza, giltzurrunak, birikak, eta abar organoak dira.
Funtzio bera egiteko bateratzen den organo multzoari aparatu esaten zaio, ehun mota desberdinez osatuta badago (liseri aparatua eta zirkulazio-aparatuak adibidez), eta sistema, mota bereko ehunek osatzen badute (nerbio edo muskulu ehunak).
Zirkulazio sistema eta arnas sistema esaten dugu askotan.
BIRUSAK
Birusak bizi modu soilena dira. Hain txikiak direnez gero, mikroskopio elektronikoarekin bakarrik ikus daitezke. Bizi mota bereziak dira, ezin baita bizi-funtzio guztiak betetzen dituztenik esan. Ugaltzeko gai diren egiturak dira, izaki bizidun guztien bizkarroi.
Birusak informazio genetikoa daraman azido nukleikoz (ADN eta ARN) eta kapsida izeneko proteina estalki batez daude osatua.
Forma desberdinak dituzte: esferikoak, poliedrikoak, zilindrikoak, eta abar. Ostalariaren aranbera izen desberdinak hartzen dituzte: bakteriofago, bakterioen bizkarroi badira; landare birusa, landare zelulen bizkar bizi badira eta animali birusa, animaliei gaitzak sorrarazten badizkiete, hegaztien izurritea edo abelgorriaren sukar aftosoa (glosopeda) kasu.