O Neolítico e a Transición aos Metais na Península Ibérica: Sociedade, Economía e Tecnoloxía

O Neolítico na Península Ibérica: Transformacións Fundamentais (c. 6000-3000 a.C.)

Definición e Cronoloxía

O Neolítico é o período prehistórico comprendido entre o Epipaleolítico ou Mesolítico e a Idade dos Metais. Na Península Ibérica, desenvolveuse aproximadamente entre o 6000 e o 3000 a.C.

A Revolución Neolítica: Agricultura e Gandeiría

Este período caracterizouse pola aparición da agricultura e da gandeiría, o que trouxo consigo unha progresiva sedentarización (creación de poboados estables). Isto posibilitou un maior dominio do medio e a posterior domesticación de certos vexetais (principalmente trigo e cebada) e certas especies animais (como vacas e ovellas), asegurando a achega proteínica necesaria.

As actividades agrícolas e gandeiras deron lugar a unha economía produtiva, que foi substituíndo gradualmente á economía predadora propia do Paleolítico (baseada na caza, pesca e recolección). Este cambio impulsou a especialización e a división do traballo.

Ademais, o maior acceso aos recursos permitiu o incremento da poboación.

Cambios Sociais e Tecnolóxicos

Isto levou á aparición de sociedades máis complexas e xerárquizadas en comparación co Paleolítico, onde os grupos tiñan maior igualdade social e unha diferenciación do traballo practicamente limitada á composición por sexos (caza para os homes e recolección para as mulleres).

Perfeccionáronse as técnicas co xurdimento da pedra pulida. Os utensilios especializáronse coa aparición de ferramentas como:

• Aixadas
• Fouces
• Muíños de man para moer o gran

(En contraste cos utensilios líticos do Paleolítico, que adoitaban ser puntas de lanza, bifaces, machadas, arpóns, etc.). Xeneralizouse tamén o emprego de útiles de óso e asta de animais.

Unha gran invención foi a cerámica, fundamental para almacenar e cocer os alimentos. Tamén se desenvolveu a actividade do tecido, que substituíu as pesadas e, ás veces, malcheirentas peles das etapas paleolíticas coa fabricación en teares de roupa de la ou de liño.

Fases do Neolítico Peninsular

Neolítico Inicial (Zona Mediterránea)

Na Península distinguimos un Neolítico inicial que se desenvolveu principalmente polo Mediterráneo. Estas xentes habitaban en covas e abrigos rochosos. Existen evidencias arqueolóxicas de que cultivaban trigo, cebada e leguminosas, e de que domesticaban animais, especialmente ovellas e cabras. A súa característica cerámica cardial (decorada coa impresión de cunchas de molusco, como o Cardium edule) evidencia os seus avances.

Neolítico Pleno (Expansión)

Xa no Neolítico pleno, entre o final do quinto milenio e o terceiro milenio a.C., houbo unha segunda fase na que estas xentes ocupan terras fértiles e ben regadas, construíndo xa poboados estables. Esta fase expándese polas dúas mesetas, polo val do Ebro e polo País Vasco.

Destacan manifestacións como a cultura de Almería e a aparición por vez primeira de necrópoles (cemiterios organizados). No nordés desenvolveuse a chamada cultura dos sepulcros de foxa, na que os defuntos eran enterrados en foxas escavadas no solo, en cistas (caixas de pedra) ou en sepulcros de corredor, acompañados dun enxoval funerario.

Transición á Idade dos Metais: O Calcolítico (c. 3000 - 1800 a.C.)

Complexidade Social e Primeiros Metais

Progresivamente, estas sociedades fixéronse máis complexas debido a unha organización do traballo máis diversificada e á apropiación do excedente alimentario por un pequeno grupo dentro da sociedade, aparecendo, deste xeito, unha certa xerarquización social. Daquela xa habería indicios de minería e actividades comerciais a longa distancia, como suxiren os ornamentos atopados nos enxovais funerarios.

Cara ao III milenio a.C. apareceu a metalurxia do cobre (Calcolítico ou Idade do Cobre), que está frecuentemente relacionada co fenómeno do megalitismo (construción de tumbas colectivas elaboradas con grandes pedras, como dolmens ou sepulcros de corredor).

Culturas Relevantes do Calcolítico e Idade do Bronce Inicial

• Vaso Campaniforme: A partir do 2200 a.C., aproximadamente, apareceu a cerámica con forma de campá invertida (vaso campaniforme), un fenómeno cultural que se espallou por gran parte de Europa, asociado en moitos casos ao comercio do metal e a novas elites sociais.
• Cultura de El Argar: Posteriormente (xa na Idade do Bronce, c. 2200-1550 a.C.), desenvolveuse no sueste peninsular a cultura de El Argar, que creou poboados fortificados con murallas e torres defensivas e que presentan un incipiente urbanismo con estreitas rúas e vivendas rectangulares.
• Cultura Talaiótica: Finalmente, cómpre mencionar a cultura talaiótica das Illas Baleares (Idade do Bronce e Idade do Ferro), caracterizada pola construción de murallas ciclópeas na edificación dos poboados e a aparición de monumentos megalíticos con formas moi peculiares: talaiots (torres troncocónicas, posiblemente defensivas ou de control territorial), taulas (grandes estruturas de pedra en forma de T, cunha función incerta, quizais ritual) ou navetas (construcións en forma de nave invertida con finalidade funeraria).