Xestión Sostible de Pastos e Aproveitamento da Biomasa Forestal

Definicións Fundamentais de Pastos

Pastos

Produción vexetal que serve para alimentar o gando (e por extensión á fauna silvestre), ben a dente (pastoreo directo) ou como forraxe.

Prado

Pasto natural denso e húmido dominado por especies vivaces que pode ser aproveitado para sega ou pastoreo.

Pastizal

Pasto de calidade variable, normalmente mediocre, que frecuentemente se seca e adoita ser aproveitado a dente.

Carga Gandeira Instantánea

Carga pastante sobre unha parte do pastizal nun determinado momento.

Presión de Pastoreo

Quilogramos de materia seca (ou materia verde en base seca) dispoñibles para consumo por cada 100 kg de peso vivo por día. Ten unha relación directa coa carga animal, xa que para unha produción específica de forraxe, ao aumentar o número de animais, a dispoñibilidade por animal diminúe, é dicir, aumenta a presión.

Vantaxes da Gandería Extensiva

• Xera produtos alimenticios de gran calidade.
• Permite aproveitar e manter ecosistemas de enorme valor ecolóxico e ambiental.
• Aproveita enormes superficies como os barbeitos, restrollos, pastizais de montaña, eriais a pasto, ás que dificilmente se lles pode sacar outro proveito.
• Contribúe de forma eficaz a incrementar a materia orgánica e a conservar a cuberta vexetal de solos máis pobres.
• Contribúe a amortecer o cambio climático.
• É eficaz para o control da proliferación arbustiva e a prevención de incendios.
• Fixa poboación e mantén o tecido social en rexións que carecen doutras alternativas posibles.
• Xera actividade noutros sectores económicos locais.
• Mantemento de paisaxes moi valoradas e ecosistemas cuxa biodiversidade depende directamente do pastoreo.
• Actividade viable e produtiva capaz de soster a importante diversidade de razas de gando que aínda se conservan no sur de Europa.
• É sostible.
• Facilita a adaptación dos sistemas de explotación gandeira ás directrices europeas da auga.
• Permite un manexo adecuado para a recepción de recursos derivados dos beneficios ambientais que xera.
• Favorece a gandería ecolóxica.

Clasificación dos Pastos

Segundo a Xestión

• Pastos agrícolas: Soportan unha xestión intensa e continuada por parte do home (esterco, rega, fertilización).
• Pastos forestais: Non reciben a mesma xestión intensiva que os agrícolas.

Segundo a Duración

• Pastos temporais: Duran pouco tempo (1-3 anos), considerados artificiais e agrícolas.
• Pastos permanentes: Persisten durante máis tempo (4 anos ou máis) como consecuencia do seu propio aproveitamento. Poden ter orixe natural (flora espontánea) ou artificial, e co paso do tempo convértense en naturais.

Cultivo Forraxeiro

Cultivo agrícola destinado á produción de forraxe, é dicir, aprovéitase para sega e eventualmente para pastoreo. Ten carácter temporal porque non dura moitos anos e porque, se lograse persistir, estaría invadido por flora natural e perdería o carácter artificial. Os cultivos forraxeiros adoitan ser implantados en terreos agrícolas de certa calidade e poden estar constituídos por unha soa especie (monofitos) ou por varias (polifitos).

Tipos de Pastizais na Península Ibérica

Pastizais Alpinos e Alpinoides

Clima de alta montaña, sen cobertura arbórea, presenza de caméfitos e abundancia de herbas vivaces. Diferenciamos:

• Pirenaicos: Nos Pireneos e na Cordilleira Cantábrica, os máis importantes e en mellores condicións de uso.
• Ibéricos: Na Cordilleira Central e Ibérica, son pastos peores por falta de leguminosas, teñen produtividade media.
• Nevadenses: En Serra Nevada.
• Alta montaña mediterránea: Cazorla e Segura.
• Cervunais de alta montaña: Pastos de maior produción cerca de zonas moi húmidas ou ríos. Presentes nos Pireneos, Cordilleira Cantábrica, Sistema Central e Ibérico e Serra Nevada. Caracterízanse por ser Nardus stricta a especie principal.

Pastizais Atlántico-Centro-Europeos

Característicos de zonas chuviosas e veráns con temperaturas suaves que facilitan a existencia no solo de humidade.

• Segundo o solo poden ser:
  • Pastizais oligótrofos: Solos silíceos ou descarbonatados, menos fértiles, o que implica menor produción e calidade nos pastos.
  • Pastizais mesoeutrofos submediterráneos europeos: Zonas con solo calizo e humidade climática e ambiental.
• Cervunais atlántico-europeos: Formados por especies características como Nardus stricta, sobre solos silíceos e precisan humidade edáfica.

Pastizais Mediterráneos

Presentes en zonas de clima mediterráneo con invernos fríos ou temperados e cun marcado período de estiaxe.

Características dos Pastos Forestais

• Sistemas diversos e complexos; os seus compoñentes vexetais e animais están sometidos a múltiples interaccións que dan lugar a unha intensa dinámica de cambio intra e interanual.
• Xeralmente non constitúen a vexetación potencial do territorio pero si están estabilizados polo seu propio aproveitamento e nese sentido son comunidades estables e estabilizadoras.
• O aproveitamento destes conleva a rexeneración do sistema.
• A técnica forestal de aproveitamento é extensiva, non pode nin debe requirir fortes investimentos de enerxía ou materiais.
• O pasto como produto non vale nada ata que o come o gando e o transforma en algo útil e vendible.
• A calidade nutritiva do pasto varía moi rapidamente.

Principais Sistemas de Pastoreo

Pastoreo Diferido

Déixase unha parcela libre cada ano para que sementen as plantas e teña bo agarre a semente. Isto sérvelle de descanso e o pastizal ten unha mellora apreciable. Salvo nese momento de reserva, a parcela pode ser aproveitada.

Pastoreo Rotacional

Divídese a superficie pastable nun determinado número de parcelas. Os animais van pasando dunha a outra sucesivamente, establecéndose así unha rotación.

Pastoreo Racional

Sistema cuxo obxectivo é proporcionar cada día unha ración de herba que satisfaga as necesidades dos animais. Con isto quérese conseguir tempos de ocupación mínimos (idealmente un día) na parcela.

Leis Fundamentais do Pastoreo (Leis de Voisin)

1. Para que a herba comida a dente polos animais poida dar a súa máxima produtividade é necesario que entre os cortes a dente sucesivos, pase un tempo suficiente que lle permita á herba almacenar reservas e dar o seu estirón de crecemento (Lei do descanso).
2. O tempo global de ocupación dunha parcela debe ser o suficientemente curto como para que unha herba cortada a dente o primeiro día non sexa cortada de novo polo dente dos animais antes de que estes deixen a parcela (Lei da ocupación).
3. É necesario axudar aos animais de esixencias alimenticias máis elevadas a consumir a maior cantidade de forraxe cando este ten os maiores valores nutritivos (Lei da axuda ou das categorías).
4. Os rendementos do gando son tanto máis regulares canto máis curto é o tempo de estancia en cada parcela, asegurando así unha inxesta constante de herba de calidade (Lei dos rendementos regulares).

Factores que Inflúen na Carga Animal

• Tipo de gando para pastorear (especie, raza, estado fisiolóxico).
• Características do pasto existente (capacidade para resistir o pastoreo, calidade da estación, etc.).
• Época do ano e condicións climatolóxicas.

Fragmentación de Ecosistemas

Esta é unha das consecuencias xeradas polo cambio no uso do solo. Este proceso consiste na división do ecosistema en parches máis pequenos e illados, separados pola matriz de cobertura transformada. A perda de área, o incremento do illamento e a maior exposición aos cambios no uso do solo ao longo do bordo dos pastos inician cambios a longo prazo na estrutura, composición e funcionamento dos ecosistemas, que conducen á redución da riqueza de especies e á degradación de funcións como a retención de carbono, a produtividade e a polinización.

Uso do Gando no Control da Vexetación

• O impacto do consumo da vexetación a dente é maior na matogueira e arboredo que no substrato herbáceo. Se se desexa manter un substrato herbáceo de forma permanente é precisa unha presenza continuada no tempo por parte do gando.
• As feces e a urina do gando inflúen no desenvolvemento da vexetación, polo que é convén que estas se distribúan dunha forma homoxénea en toda a área.
• A incorporación de materia orgánica no solo tamén inflúe sobre o tipo de plantas que van aparecer ou desenvolverse máis, xa que diferentes factores afectan o seu desenvolvemento.

Fases de Crecemento dos Pastos

• Fase logarítmica (inicial, lento crecemento)
• Fase lineal (rápido crecemento)
• Senescencia (maduración, diminución da calidade)

Diferenzas entre Tipos de Gando no Aproveitamento de Pastos

Os bóvidos non adoitan cortar a herba a menos de 4 centímetros e son pouco selectivos. Pola contra, as ovellas e as cabras poden cortar a herba a rentes do chan e mesmo aproveitala mellor. O gando bovino, polo tanto, fai un uso menos eficiente dos pastos de outono, sendo ás veces necesario complementalo para que non perdan masa corporal excesiva. É común que no inverno o gando se sosteña con feo, palla ou concentrados. O gando caprino, que adoita acompañar ao ovino ou formar rabaños propios, é capaz de aproveitar máis material leñoso (ramoneo), o que se utiliza a miúdo para controlar a matogueira. O gando equino tamén é capaz de aproveitar pastos máis bastos, como os cervunais (Nardus stricta), complementándose ben co gando vacún nas serras do norte peninsular. O gando porcino é característico das devesas de aciñeiras e sobreiras, onde se alimenta de pastos e landras.

Comparativa: Pastoreo Tradicional vs. Permanente Continuo Controlado

Pastoreo Permanente Continuo Tradicional

• Vantaxes: Mínimos gastos operativos, mínimos reinvestimentos.
• Desvantaxes: Baixos ingresos e baixas producións, sobrepastoreo no inverno, selección das especies máis palatables (pérdense as máis valiosas e son reemplazadas por especies de menor valor).

Pastoreo Permanente Continuo Controlado

• Vantaxes: Menor necesidade de valados (apostamento) que os sistemas intensivos de pastoreo rotacional; cando se asignan altas cargas prodúcese unha boa distribución das dexeccións.
• Desvantaxes: Precisa pradeiras adaptadas a unha defoliación continua (especies de crecemento rastreiro); require un seguimento constante para variar a carga animal en función da oferta de pasto.

Método de Pastoreo Rotacional

O pastoreo rotacional permite xestionar recursos forraxeiros valiosos ou escasos a través da parcelación do terreo nun número determinado de parcelas, mediante valados (frecuentemente electrificados). As parcelas pástanse sucesivamente. Os tempos de ocupación poden variar (rotación lenta: dunha semana a catro días). Isto dá lugar a unha xestión máis racional, que permite reducir o pisoteo continuo e o tempo que permanecen os animais na parcela. Ademais, consegue períodos de descanso máis longos e unha distribución máis uniforme dos excrementos. Debe complementarse coa conservación da forraxe.

Problemas Prácticos (Exemplos de Cálculo)

1. Determina a área necesaria para realizar un pastoreo de 2h/día sobre unha pradeira convencional con 95 vacas. O consumo estimado por animal é de 1,2 kg MS/día, cunha utilización da pastura do 60%, e un período de 100 días de pastoreo. MSI (Materia Seca Inicial): 2200 kg MS/ha e crecemento: 18 kg MS/ha/día.
2. Determina o número de animais que poden pastorear 10 ha de pradeira convencional para ser pastoreada 2h/día durante 120 días, sendo o consumo 1,2 kg MS/hora de pastoreo. A dispoñibilidade inicial da forraxe é de 2200 kg MS/ha cun ritmo de crecemento de 18 kg MS/ha/día, cunha utilización do 60%.
3. Determina a área necesaria para realizar un pastoreo de 4h/día sobre unha pradeira convencional con 100 vacas. O consumo por animal é de 1,5 kg MS/día, cunha utilización da pastura do 70% e un período de pastoreo de 120 días. A dispoñibilidade de forraxe é de 2200 kg MS/ha cun ritmo de crecemento de 18 kg MS/ha/día.
4. Determina o número de animais que poden pastorear 13 ha de pradeira convencional para ser pastoreada a razón de 4h/día durante 120 días, sendo o consumo de 1,2 kg MS/hora. A dispoñibilidade inicial da forraxe é de 2200 kg MS/ha cun ritmo de crecemento de 18 kg MS/ha/día e unha utilización da pastura do 60%.
5. Calcula a produción dun pastizal de área 7561,24 m² cun rendemento de pasto de 0,707 kg MS/m² nun ciclo cun período de repouso de 42 días e de ocupación de 7 días.

Biomasa Forestal e Enerxética

Definicións sobre Biomasa

Biomasa

Fracción biodegradable dos produtos, desfeitos e residuos de orixe biolóxica procedentes de actividades agrarias (incluídas as substancias de orixe vexetal e animal), da silvicultura e das industrias conexas, incluídas a pesca e a acuicultura, así como a fracción biodegradable dos residuos industriais e municipais.

Poder Calorífico

Cantidade de enerxía por unidade de masa que desprende un combustible cando se queima. Exprésase en kcal/kg ou MJ/kg.

Biomasa Forestal

Toda materia orgánica utilizable como fonte de enerxía e que provén dos traballos de mantemento e mellora das masas forestais e dos subprodutos xerados polas industrias de transformación da madeira.

Tipos de Biomasa Segundo a Súa Orixe

Biomasa Natural

Prodúcese de forma espontánea na natureza, en ecosistemas que non sufriron intervención humana. A súa explotación non adoita ser interesante por razóns económicas, aínda que constitúe a principal fonte enerxética de pequenas localidades e países en vías de desenvolvemento.

Biomasa Residual

Procede de residuos xerados polo desenvolvemento de diferentes actividades humanas (agrícolas, gandeiras, forestais, industriais, residuos sólidos urbanos - RSU) e as verteduras biodegradables.

Cultivos Enerxéticos

Cultivos con fins non alimentarios destinados á produción de enerxía. Estas especies, a diferenza das alimenticias, son seleccionadas en base á produción de biomasa e non á calidade do produto alimentario. Son especies caracterizadas pola súa robustez, co fin de abaratar os custos de cultivo e o prezo da biomasa final.

Tipos de Biomasa Segundo o Seu Estado Físico

Biomasa Líquida

Engloba os residuos gandeiros (xurros), residuos industriais biodegradables e as augas residuais urbanas (ARU). Tamén inclúe biocombustibles líquidos como o bioetanol ou o biodiésel.

Biomasa Gasosa

Trátase fundamentalmente de biogás (mestura rica en metano) obtido a partir da dixestión anaerobia de residuos animais (esterco, xurros), agroalimentarios, lodos de depuradora, ou da fracción orgánica de vertedoiros. Tamén se considera o gas de gasificación.

Clasificación da Biomasa Segundo a Súa Composición

• Oleaxinosa: Rica en lípidos (ex: xirasol, colza para biodiésel).
• Alcoholíxena / Amilácea / Sacarina: Rica en azucres ou amidón (ex: cana de azucre, remolacha, millo para bioetanol).
• Lignocelulósica: Rica en celulosa, hemicelulosa e lignina (ex: madeira, palla, residuos forestais).

Influencia da Composición Química nas Características da Biomasa

Os diferentes tipos de biomasa están formados por unha parte orgánica, unha inorgánica (minerais) e auga. Durante a combustión quéimase a parte orgánica. A parte inorgánica inflúe no proceso de combustión e forma cinza ou residuos sólidos. A composición química elemental (C, H, O, N, S, Cl) e inmediata (celulosa, lignina, extractos, cinzas) da biomasa determina o seu comportamento enerxético.

Contido de Humidade na Biomasa

É a relación da masa de auga contida por kg de materia total (base húmida) ou por kg de materia seca (base seca). Canto menor sexa este contido, mellor será o poder calorífico da biomasa e o seu proceso de combustión, xa que cando esta se queima, primeiro hai que evaporar a auga (consumindo enerxía) antes de que a calor útil estea dispoñible. É dicir, arde mellor e proporciona calor útil máis eficientemente.

Porcentaxe de Cinzas

Indica a cantidade de materia inorgánica sólida non combustible que queda tras a combustión completa, por kg de materia prima (normalmente expresada en base seca). Convén que a súa porcentaxe sexa o menor posible, xa que reduce o poder calorífico e pode causar problemas operativos (incrustacións, corrosión, xestión do residuo).

Parámetro Indicador da Enerxía: Poder Calorífico

O poder calorífico é o contido enerxético por unidade de masa. Exprésase como a cantidade de enerxía (normalmente en MJ/kg ou kWh/kg) que se libera en forma de calor cando a biomasa se queima completamente. Distínguese entre Poder Calorífico Superior (PCS), que inclúe a calor latente de vaporización da auga formada na combustión e a inicial, e Poder Calorífico Inferior (PCI), que non a inclúe e é máis representativo da enerxía útil obtida na maioría das aplicacións.

Influencia da Densidade Aparente no Aproveitamento

A densidade aparente (masa por unidade de volume, incluíndo espazos ocos, ex: kg/m³) afecta á loxística. Os combustibles que presentan unha densidade aparente elevada favorecen a relación de enerxía por unidade de volume, o que require menores volumes de almacenamento e transporte, e pode aumentar o tempo entre cargas do equipo de combustión. Pola contra, as materias primas de baixa densidade aparente necesitan maior volume de almacenamento e transporte, incrementando custos.

Vantaxes e Desvantaxes da Utilización da Biomasa

Vantaxes Ambientais

• Diminución de emisións netas de CO2 (ciclo neutro).
• Baixas ou nulas emisións de xofre (SOx).
• Valorización de residuos e subprodutos.
• Pode contribuír a evitar a erosión e degradación do solo (xestión forestal sostible).
• Redución do risco de incendios forestais.

Vantaxes Socioeconómicas

• Diversificación enerxética.
• Menor dependencia de combustibles externos.
• Novas oportunidades para o sector agrogandeiro e forestal.
• Contribúe ao desenvolvemento económico no medio rural.
• Creación de emprego local.

Desvantaxes

• Menor rendemento enerxético que algúns combustibles fósiles.
• Custos de produción e loxística variables, ás veces superiores aos dos combustibles fósiles.
• Baixa densidade enerxética (require maiores volumes).
• Necesidade de acondicionamento ou transformación (secado, moenda, pelletizado) para a súa utilización.
• Posible competencia con usos alimentarios ou materiais.
• Necesidade de xestión sostible para evitar impactos negativos.

Tipos de Biomasa Leñosa Segundo a Súa Procedencia

Combustibles de Madeira Directos

Constituídos por madeira e produtos leñosos extraídos directamente de terreos forestais (ex: leña, rolos, estelas de corta).

Combustibles de Madeira Indirectos

Son os derivados de industrias primarias da madeira (que procesan directamente a árbore que chega do monte, ex: serraduras, costeiros, codia) e secundarias (que procesan a madeira xa elaborada, ex: recortes de mobles). Poden conter aditivos se proveñen de industrias secundarias.

Combustibles de Madeira Recuperados

Derivados de actividades económicas e sociais alleas ao sector forestal, tales como desfeitos de construción (madeira de demolición), embalaxes (palés), mobles vellos, etc.

Fontes de Biomasa Forestal Primaria

• Restos de tratamentos silvícolas (clareos, podas: pólas e poliñas)
• Restos de corta final (puntas, pólas non comerciais)
• Rozas de matogueira
• Cultivos enerxéticos leñosos (ex: chopo, salgueiro, eucalipto en quendas curtas)

Condutividade Térmica

Mide a capacidade dun material para conducir a calor. Na biomasa como combustible, non é un parámetro tan relevante como o poder calorífico ou a humidade. Outros factores como o tempo de combustión e a temperatura de combustión dependen máis da composición, humidade, tamaño de partícula e tecnoloxía de combustión.

Fases da Explotación Forestal para Biomasa

1. Planificación
2. Apeo ou corta
3. Saca ou desembosque (arrastre/extracción ao cargadoiro)
4. Procesado/Acondicionamento (ex: estelado, empacado, triturado)
5. Carga e Transporte á planta

Cadeas de Abastecemento de Biomasa Forestal

Estelado en Monte

Os residuos forestais (pólas, puntas) estélanse no mesmo lugar da corta (rodal).

Estelado en Pista ou Cargadoiro

Os residuos acumúlanse nunha pista ou cargadoiro accesible para seren estelados alí antes do transporte da estela á planta.

Empacado

Os residuos comprímense e átanse en pacas no rodal ou na pista para facilitar a súa extracción e transporte á planta.

Extracción de Restos Soltos

Extráense os restos forestais sen procesar (pólas, etc.) á pista ou cargadoiro, desde onde se cargan para levalos á planta (menos común para grandes volumes debido á baixa densidade).

Impactos Ecolóxicos do Aproveitamento da Biomasa Forestal

A retirada xeneralizada do monte de troncos, pólas e follas podería diminuír os nutrientes no ecosistema forestal a longo prazo, especialmente en solos pobres. A extracción intensiva tamén pode afectar á materia orgánica do solo, á biodiversidade (insectos saproxílicos, fungos) e aumentar o risco de compactación e erosión se non se realiza correctamente. Non obstante, un estudo en Suecia suxire que o impacto sobre nutrientes pode variar moito segundo o tipo de solo e a intensidade da extracción.

O retorno das cinzas da combustión dos restos ao monte pode axudar a previr a acidificación do solo e o descenso da concentración de nutrientes, recuperando parte da fertilidade exportada.

Medidas para Minimizar Impactos Negativos

• Deixar unha parte dos restos máis finos (follas, poliñas) no monte para reducir a extracción de nutrientes.
• Desenvolver técnicas de extracción de baixo impacto (ex: uso de cables, maquinaria adecuada).
• Restrinxir o paso da maquinaria a zonas específicas (vías de saca) para evitar a compactación xeneralizada.
• Planificar as operacións en condicións meteorolóxicas e de humidade do solo adecuadas.
• Considerar o retorno de cinzas ao monte en sistemas de xestión intensiva e solos sensibles.

Custos Estimados (Exemplo)

Custos orientativos para piñeirais/coníferas:

• Cortas: 42,30 €/unidade (?)
• Estelado: 35,66 €/unidade (?)

Nota: Estes valores son exemplos e requiren especificar unidades (ex: €/tonelada, €/m³) e o contexto específico da operación.