Adierazpen eta Informazio Askatasuna: Konstituzioa eta Jurisprudentzia

Espainiako Konstituzioaren 20. artikulua: Edukia eta Ezaugarriak

Espainiako Konstituzioaren (EK) 20. artikulua Informazio Zuzenbidearen oinarria da, bertan informazio-jarduerei lotutako askatasunak jasotzen baitira.

1. Komunikazio askatasunak

• Adierazpen askatasuna – pentsamenduak, ideiak eta iritziak – [EKren 20.1.a) art.].
• Informazio egiazkoa komunikatzeko eskubidea – egitateak – [EKren 20.1.d) art.].
• Informazioa libreki jasotzeko eskubidea [EKren 20.1.d) art.].
• Kontzientzia klausula eta sekretu profesionala [EKren 20.1.d) art.].

2. Komunikazio askatasunen bermeak

• Aurretiazko zentsuraren debekua (EKren 20.2 art.).
• Hedabide publikoen antolaketaren eta parlamentuaren kontrolaren, talde sozial eta politiko esanguratsuen sarbidearen, eta gizarte eta hizkuntza aniztasunaren legezko bermea (20.3 art.).
• Informazioen bahiketa soilik ebazpen judizialaren bidez gerta daiteke (art. 20.5).

3. Komunikazioarekin edo informazio-jarduerarekin zerikusi partziala duten eskubideak

• Literatura, artea, zientzia eta teknika ekoizteko eta sortzeko eskubidea [EKren 20.1.b) art.].
• Katedra askatasuna [EKren 20.1.c) art.].

4. Adierazpen eta informazio askatasunen eskubide instrumentalak

(Ez dira 20. artikuluan aipatzen, baina Konstituzio Auzitegiak (KA) aintzatetsi ditu):

• Zuzenketa eskubidea (informazioena): KAren 35/1983 Epaia (Bengoetxea anaiak v. RTVE).
• Komunikaziorako euskarriak, tresnak eta hedabideak sortzeko eskubidea.

Hedabideak Sortzeko Eskubidea Konstituzio Auzitegiaren Jurisprudentzian

Konstituzioaren 20. artikuluan komunikazio eskubideak jasotzen dira, eta informazioaren Zuzenbidearen oinarria da. Bertan jasotzen diren eskubideak:

1. Komunikazio eskubideak (20.1)

1. Pentsamenduak, ideiak eta iritziak askatasunez adieraztea eta zabaltzea, hitzez, idatziz nahiz beste edozein bideren bidez.
2. Ekoizpen literarioa, artistikoa, zientifikoa eta teknikoa sortzea eta zabaltzea.
3. Katedra askatasuna.
4. Egiazko informazioa jasotzea eta komunikatzea edozein hedabideren bidez. Eskubide hau gauzatzeko, Konstituzioak kontzientzia klausula eta sekretu profesionala aitortzen ditu.

2. Komunikazio askatasunen bermeak

• Aurretiazko zentsuraren debekua (20.2).
• Hedabide publikoen antolaketa pluralismo politiko eta sozialaren arabera egingo da, eta talde sozial ezberdinek eta hizkuntza ezberdinek sarbidea izango dute (20.3).
• Informazioen bahiketa ezin da burutu epailearen ebazpenik gabe (20.5).

3. Beste eskubide batzuk aitortzen dira 20. artikuluaren garapenean

• Zuzenketa eskubidea.
• Hedabideak sortzeko eskubidea.

Hedabideak sortzeko eskubidea Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentzian: Bi jarrera doktrinal aurkakoak

1. Hedabideak sortzeko eskubidea informazioa komunikatzeko eskubidean barne dago (20. artikulua):
   • "Informazioa edozein hedabidetatik" komunikatzea komunikabideak sortzeko gaitasunarekin lotzen da. Bestela, eskubidea enpresa-jabeen esku legoke.
2. Hedabideak sortzea ez da 20. artikuluko eskubidea, enpresa askatasuna da (38. art.):
   • Adierazpen askatasuna ez da komunikabideak sortzeko eskubidea. Ez da berdina bizitzeko eskubidea izatea eta ospitale bat sortzeko eskubidea izatea.

Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentzia

• STC 12/1982 – Antena 3 TV kasua: Auzitegiak bereizten ditu:
  • Idatzizko komunikabideak: sortzeko eskubidea 20. artikuluaren baitan dago.
  • Ikus-entzunezko hedabideak (uhinen bidez emititzen direnak): ez daude 20. artikuluaren babesean, baizik eta 38. artikuluaren mende daude (enpresa askatasuna), baliabide mugatuak (uhinak, espektroa) erabiltzen dituztelako.
• STC 31/1994 – Sabiñánigoko kable bidezko telebista (TB): Kable bidezko telebista igorpena idatzizko komunikabideetara hurbiltzen da. Beraz, 20. artikuluak babesten du komunikabide hauek sortzeko eskubidea, betiere baliabide mugatuak erabiltzen ez badira.
• STC 88/1995 – Alcalá de Guadaira: Uhin bidezko telebista lokalak: Konstituzio Auzitegiak Antena 3 epaiko doktrina berresten du. Ez dago 20. artikuluaren babesean, baizik eta eskaera, baimen edo lizentzia bidezko prozedura baten menpe.

Komunikabide motak eta babesa

• Idatzizko komunikabideak: Bai, EKren 20. artikuluaren arabera.
• Kable bidezko komunikabideak: Bai, EKren 20. artikuluaren arabera.
• Uhin bidezko komunikabideak: Ez, EKren 38. artikuluaren arabera (enpresa askatasuna).

Horrela, hedabideak sortzeko eskubidearen aitorpena Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentziaren arabera baldintzatua da: idatzizko eta kable bidezko hedabideak eskubide konstituzional gisa aitortzen dira, baina uhinen bidezko ikus-entzunezko komunikabideak ez, baliabide publiko mugatuak erabiltzen dituztelako eta horien erabilera interes publikoaren mende dagoelako.

Giza Eskubideen Europako Hitzarmenaren 10. artikulua: Edukia eta Irismena

1. Edukia: Giza Eskubideen Europako Hitzarmenaren (GEEH) 10. artikulua

1.1. 10.1 artikulua

"Gizaki orok du adierazteko askatasunerako eskubidea. Eskubide horrek bere baitan hartzen du iritzirako askatasuna eta informazioak zein ideiak jasotzeko eta komunikatzeko askatasuna agintari publikoen esku hartzerik gabe eta mugarik gabe. Artikulu honek ez die Estatuei galarazten irratizko hedapenerako, zinemarako zein telebistarako enpresak aurretiazko baimenaren menpe jartzea."

1.2. 10.2 artikulua

"Askatasun horien egikaritza, zeinak eginbeharrak eta erantzukizunak dakartzan, legeek aurreikusitako zenbait formaltasun, baldintza, murrizketa eta zigorren menpe egon daitezke, gizarte demokratiko batean beharrezko neurriak direnean segurtasun nazionalerako, lurralde-osotasunerako eta segurtasun publikorako, ordenaren defentsarako eta delituaren prebentziorako, osasunaren eta moralaren babeserako, besteen eskubideen edo izen onaren babeserako, isilpeko informazioen zabalkundea galarazteko edo botere judizialaren agintea eta alderdikeriarik eza bermatzeko."

2. GEEHren 10. artikuluaren irismena: Estrasburgoko Giza Eskubideen Europako Auzitegiaren (GEEA) arabera

2.1. Babesa eta aplikazioa

GEEHren 10. artikuluko eskubide eta askatasunak interpretatzeko eta aplikatzeko GEEA sortu da, Estrasburgon egoitza duena. Auzitegiak Estatuen eta pertsona partikularren arteko auziak ebazten ditu (betiere Estatuan barne-errekurtsoak agortu badira).

2.2. Aztertzen diren hiru irizpide kasu bakoitzean

1. Neurria legearen bidez ezarri den.
2. Neurriak helburu zilegi bati erantzuten dion.
3. Neurria “gizarte demokratiko batean beharrezkoa” den. Horretarako, proportzionaltasun-judizioa egiten du:
   • Estatuak "diskrezio-marjina" duela aitortzen da, baina azken ebaluazioa GEEAk egingo du.
   • Estatuak adierazpen askatasuna murrizteko arrazoi nahikoak eta interes publiko egokiak eman behar ditu.

3. Mugak eta justifikazioak

GEEHk ezartzen ditu adierazpen eta informazio askatasunaren mugak, baina hauek beti izan behar dute:

• Legezko oinarria.
• Helburu zilegi bat.
• Gizarte demokratiko batean beharrezko izatea.

Muga zilegiak: segurtasun nazionala, ordena publikoa, moral publikoa, beste pertsonen eskubideen babesa, etab.

4. Jurisprudentzia adierazgarria Espainiaren aurkako GEEAren zenbait epai

1. Castells v. Espainia (1992)
2. Fuentes Bobo v. Espainia (2000)
3. Otegi Mondragón v. Espainia (2011)
4. Stern Taulats eta Roura Capellera v. Espainia (2018)
5. Erkizia Almandoz v. Espainia (2021)

(Beste hainbat kasu ere badaude 2023 arte.) Kasu hauetan guztietan, GEEAk ondorioztatu du Espainiako Estatuak urratu egin duela 10. artikuluan babestutako eskubidea.

5. GEEAren beste ikuspegi batzuk

• Estatuek ez badute pertsonak babesten hedabideen edo komunikazio-jardueren aurkako erasoetatik, urraketa dago (Ismayilova v. Azerbaian, 2019).
• Era berean, Estatua ez da zigortzen soilik gehiegikeriak egiteagatik, baizik eta babesik ez emateagatik (adibidez, Rubio Dosamantes v. Espainia, 2017).

6. Zuzenbide Europarraren ikuspegia: Adierazpen askatasuna

Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Gutunaren 11. artikuluak ere babesten du:

• Hedabideen askatasuna eta aniztasuna.

Hori dela eta, “Informazioaren Europako Zuzenbidea” osatzen ari dela esan daiteke, GEEH, GEEA eta EBren testuek elkar osatzen baitute.

Laburpena

GEEHren 10. artikuluak babesten ditu:

• Iritzi askatasuna.
• Informazioa jasotzeko eta zabaltzeko askatasuna.

Mugak onartzen ditu, baina proportzionalak eta beharrezkoak izan behar dira. GEEAren jurisprudentziak eskubide horien babesa sendotu du, baita Espainiako Estatuaren aurkako ebazpen askotan ere. Europar Batasuneko testuekin batera, sortzen ari da eskubide horien interpretazio bateratua eta estandarizazioa Europan.

Nabarmenkotasun Publikoa: Aplikazio-eremua, Kontzeptua eta Elementuak

1. Kontzeptua eta aplikazio-eremua

Nabarmenkotasun publikoa (edo interes publikoko informazioa) informazio askatasunaren egikaritzan baloratu behar den irizpide garrantzitsua da, bereziki informazioaren egiazkotasuna eta kazetaritzaren ardura profesionala egiaztatzen direnean. Publikoarentzat interes orokorra duen gai bati buruzko informazioak du nabarmenkotasun publikoa; hots, herritar guztiei eragiten dien gertaera edo egitateei buruzko informazioa da. Hala ere, kontzeptua abstraktua eta irizpidekotasunez beterikoa da, eta ezin da aurretiazko zerrenda itxirik egin interes publikoko gaiak zein diren zehazteko. Hori dela eta, kasu bakoitza aztertu behar da jurisprudentziaren bidez. Oro har, jarduera politikoa, ekonomikoa, kulturala, artistikoa edo zientifikoa duten gaiak hartzen dira interes publikotzat, baina ñabardurak ugariak dira.

2. Gaiak

Interes publikoko gaiak oro har hauek izan daitezke:

• Politika eta administrazioa.
• Ekonomia eta finantzak.
• Zientzia eta kultura.
• Osasuna edo segurtasuna publikoari eragiten dion edozein gai.

Hala ere, kasuaren arabera baloratu behar da. Adibidez, literatura kritikaren testuinguruan pertsona baten bizitza pribatuari buruzko erreferentzia egiten bada, horrek intimitatearen urraketa sor dezake.

3. Erasandako subjektuak

Nabarmenkotasun publikoa baloratzerakoan kontuan hartu behar da informazioak norengan duen eragina, eta pertsona horren izaera:

• Pertsonaia publikoak (politikariak, artistak, etab.): intimitatearen babes txikiagoa dute, baina horrek ez du dena justifikatzen. Ez da zuzena ustea pertsonaia publiko orok bere bizitzako edozein alderdiri buruzko informazioa automatikoki jaso behar duenik.
• Pertsona pribatuek garrantzi publikoko gertaeretan parte hartzen badute (adibidez, delitu edo istripu batean), haien pribatutasunaren babes-maila handiagoa da.
• Delituen biktimak: euren pribatutasunaren kontrola izan behar dute; ezin dira baimenik gabe haien datu pertsonalak argitaratu, are gutxiago datu sentikorrak (adina, helbidea, egoera emozionala, etab.).

4. Baloratu beharreko elementuak

Nabarmenkotasun publikoa egiaztatzeko, hainbat faktore hartu behar dira kontuan:

• Gaiak benetako interes publikoa duen ala ez (ez da nahikoa albiste interesgarria edo bitxia izatea).
• Gertakariaren larritasuna edo maiztasuna.
• Eragindako pertsonaren izaera publikoa edo pribatua.
• Albistean agertzen diren datuen intimitatearen larritasuna.
• Informazioa zein hedabidetan eta nola zabaldu den.
• Publikoari jakinarazitako informazioak gizartearentzat duen garrantzia (adibidez, delitu politiko edo finantzarioei buruzkoak).

Kasuistika anitza da, eta jurisprudentziaren arabera epaitzen dira: adibidez, HIESarekin lotutako informazio batean, pertsona bat gaitzaren biktima gisa identifikatzeak kalte morala eragin dezake eta ez du nabarmenkotasun publikoa justifikatzen.

5. Beste kontzeptu batzuekin bereiztea

Ez nahastu nabarmenkotasun publikoa informazio baten “albistetsutasunarekin” (publikoarentzat interesgarria izatearekin). Nabarmenkotasun publikoa ez da "jendearen kuriositatea asetzeko eskubidea".

Adierazpen Askatasun Ideologikoa: Kontzeptua, Konstituzio-arauketa eta Zigor Mugak

Kontzeptua eta konstituzio-arauketa

EKren 16.1 artikuluak ideologia askatasunaz hitz egiten duenean, horren agerbideen muga bakarra ordena publikoa gordetzea izango dela adierazten du.

Adierazpen askatasunarekin harremana

Lehen arazoa, EKren 16.1 artikuluaren (ideologia askatasuna) eta 20.1.a) artikuluaren (ideiak adierazteko askatasuna) arteko erlazioa da. “Ordena publikoa gordetzea”, ideiak adierazteko askatasunaren kasuan, EKren 20.4 artikulukoei gehitu beharreko beste muga bat da; edo EKren 20.4 artikuluko mugak, ideologia adierazteko askatasunaren kasuan, “ordena publikoa gordetzea” arriskuan dagoenean soilik aplikatu ahal izango dira. Azken hori dirudi interpretaziorik egokiena GEEAk esandakoaren arabera.

Zigor mugen zerrenda (ez da beharrezkoa zehaztasunez azaltzea)

• Mespretxua, iraina, laidoa.
• Diskurtso arrazistak, xenofoboak, diskriminatzaileak, belizistak, indarkeriazkoak.
• Historiaren edo munduaren ezagutza jakin bat adieraztea, diskriminatzeko dolozko asmoarekin.
• Borreroen apologia (naziez ari denean).
• Gorroto delituak (irain diskriminatzaileak, genozidioa justifikatzea edo ezeztatzea).
• Sentimendu erlijiosoen aurkako delitua.
• Bandera eta beste sinbolo batzuei irain egitea.
• Terrorismoa goraipatzea eta biktimak umiliatzea.
• Astungarriak: arrazakeria, antisemitismoa, ijitoen aurkako edo bestelako bereizkeria motak (Zigor Kodearen 22.4 artikulua).

Gorroto Delituen Arauketa

Zigor Kodearen 510.1 artikuluak gorroto delituak arautzen ditu, horren arabera, delitutzat jotzen dira talde bateko zati baten edo talde horretako kide izateagatik pertsona baten aurkako ekintzak, arrazakeriagatik, antisemitismoagatik, ijitoen aurkako jarreragatik, ideologia, erlijio, familia-egoera, etnia, arraza, nazionalitate, jatorri nazional, sexu, sexu-joera, gaixotasun edo desgaitasun arrazoiengatik egiten badira. Artikulu honek zigor bideko neurriak ezartzen ditu gorrotoa, indarkeria edo bereizkeria sustatzen duten edukiak sortu, zabaldu edo gordetzeagatik, baita talde horien duintasuna kaltetzen duten edukiak sortzeagatik ere. Horrez gain, halako edukien bidez egindako delituak gorestea edo justifikatzea ere delitutzat jotzen da.

Zigorrak

• 1 eta 4 urte arteko espetxe zigorra.
• 6 eta 12 hilabete arteko isuna.
• Hezkuntza, kirola edo aisialdiko lanbideetarako desgaikuntza berezia (3-10 urte artekoa).

Zigorra areagotzeko inguruabar astungarriak

• Ekintzak sare sozialen edo Internet bidez egiten badira.
• Bake publikoa nahasteko modukoak badira edo taldeko kideengan beldurra edo segurtasunik eza eragiten badute.

Gainera, pertsona juridikoek delitua egiten badute, 2-5 urte arteko zigor bereziak ezar daitezke, eta jarduera etetea edo erakundea desegitea agindu daiteke.

Bestalde, epaileak agindu dezake delitua egiteko erabili diren edukiak (liburuak, artxiboak, webguneak...) suntsitzea edo ezabatzea, eta Internet bidez zabaldutako kasuetan, eduki horiek kentzea edo atariak blokeatzea.

Aplikazioari buruzko kritika juridikoak

Azkenik, artikulu honen aplikazioari buruzko zenbait kritika juridiko ere badaude:

• Taldearen definizio juridikoak (talde osoa ala kide batzuk) arazoak sor ditzake.
• “Ideologia” edo “sinesmen” kontzeptuek interpretazio zabalegia har dezakete.
• Auzitegiek ez dute artikulua aplikatzen interes publikoko eztabaidak galarazteko (adibidez, polizien, ehiztarien edo tauromakiaren aldekoen aurkako adierazpenetan).
• Estatuko Fiskaltza Orokorraren 7/2019 Zirkularrean agertzen diren interpretazio batzuk eztabaidagarriak dira (esaterako, aporofobia lehenik baztertzea eta nazi taldeei babes juridikoa ematea).

Beraz, 510.1 artikuluaren helburua da babestutako talde edo pertsonen aurkako gorrotoaren eta indarkeriaren adierazpenak zigortzea, betiere adierazpen askatasunaren eskubidea urratu gabe eta aplikazio neurritsua bermatuz.

Genozidioen Justifikazioaren Debekua eta Diskurtso Ezeztatzailea

617. artikuluak genozidioa ezeztatzea debekatzen du. 1995eko Zigor Kodeak delitu berria sartu zuen: “Ideiak genozidioa ezeztatzen edo justifikatzen dituztenak, edota delitu horiek sortzeko eginerak babesten dituzten erregimen edo erakundeak berrindartu nahi dituztenak”.

Hala ere, Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentziaren arabera, “Iritzi askatasunaren babesean, edozein da onargarria, irakurlearentzat okerrekoa edo arriskutsua izan badaiteke ere, baita sistema demokratikoari berari eraso egiten diotenak ere (...) Adierazpen askatasunak bere baitan hartzen du hutsegiteko askatasuna” (KAE 176/1995, “Hitler=SS komikiaren argitalpena”, 2. eta 5. ZO).

KAE 214/1991 (Violeta Friedman v. Leon Degrelle) epaiaren arabera, “juduei eta kontzentrazio esparruei buruzko baieztapenak, zalantzak eta iritziak, gaitzesgarriak eta desitxuratuak izan arren (...) adierazpen askatasunak babesten ditu”.

GEEAk (Giza Eskubideen Europako Auzitegia) adierazi du holokaustoa ezeztatzea “eztabaida ezin daitekeen egitate historikoa” denez, aurkako baieztapenak egiteagatik zigortuak ezin dutela egiazkotasunaren frogara jo (GEEA, 2003ko martxoaren 24koa, Garaudy v. Frantzia).

Bestalde, armeniarren genozidioa ez da “eztabaida ezin daitekeen egitate historikoa”, eta hura ezeztatzeagatik zigortzea adierazpen askatasunaren aurkakoa litzateke (GEEA, 2015eko urriaren 15ekoa, Perinçek v. Suitza).

GEEAk (2018ko otsailaren 13ko Erabakia, Nix v. Alemania) adierazi du astakeriengatik aldentzeko erantzukizun moralak bereziki eragiten diela nazismoaren laztura ezagutu zuten Estatuei.

GEEAren 1998ko irailaren 23ko epaiak (Lehideux eta Isorni v. Frantzia) adierazi zuen igarotako denborak (50 urte baino gehiago) eta Estatu bakoitzak bere historiaren eztabaida ireki eta seriorako duen eskubideak epai zigortzaile bat baliogabetu zutela.

GEEAk bide zibiletara jotzearen alde egin zuen, eta adierazi zuen Zigor Kodea azken aukera izan behar dela.