Andres Urdaneta

ESPLORAZIO GARAIA

EUROPARREK EZAGUTZEN ZUTEN MUNDUA

XV.Mendean, europarrek munduaren ezagutza mguatuta zuten. Hauek dira: Europa mendebaldeko muturretil zein Afrikako Magrebetik hasi eta Asia ekialdeko lurraldeetarainokoa(Txina, Korea eta Japonia)

MERKATARITZA EKIALDEAREKIN

Erdi Aroko Europan oso preziatuak ziren Ekialde Urrunetik ekarritako prduktu exotikoak; zzeta eta espeziak. Produktu horiek Zetare Bidean erkartzen dute Kontantinopla Txinarekin lotzen duen bidea.

Baina 1453an Turkiarrek Konstantinopla konkistatu orduan europarrek beste bide aurki behar zuten

NABIGAZIORAKO AURRERAPENAK

Koadrantea:  Latitudearen berri ematen du. Eguzkiaren egunez eta iparrizarraren gauez zeruertzeko altuera neurtzea. Astrolobiaren berdina.

Astrolabioa: Latitudea  kalkulatzen zuen. Eguzkia edo iparrizarra zeruertzetik zer altuerara zeuden neurtzeko.  Non dauden jakiteko balio zen.Edonoiz erabili ahal zutenez gauez ere bidaiatu ahal zuten eta itsasoan. Bidaiatzeko denborak gutxitu eta toki berriak ikusteko aukera eman zuen.

Iparrorratza: Ipar magnetikoa seinalatzen zuen, orrazt imandua zuen.

Iparra non dagoen jakinda, gainontzeko puntu kardinala non dauden jakin dezakgu. Ondorioz bidaia batean erruta zehaztea ahal bideratuko zuen.

Labaindera eta harrea-erlojua: Labainda, soka itsasora bota eta askatzen joaten ziren eta hare-erlojua denbora neurtzen zuen.Abiadura jakitearen ondorioz bidaietarako zenbat denbora eta abiadura kalkula zaketeen eta bidairako beharko zituzten probizio eta eskala kalkulatuz.

Portulanoa: Mapa haize-arrosadunak ziren. Haize-arrosek puntu kardinalak adierazten zituzten, mapak orintatzeko.Nondik nora joan behar diren balio du , arriskuen berri emateko eta orientatzeko erabiltzen ziren.

PORTUGALEN ESPLORAZIOAK

PORTUGALEN PROIEKTUAK

Portugalgo proiektua, bere beharrik handiena Asiako kontinentean harri bitxiak, zeta eta espeziak aurkitzeko eskaria duten merkataritza-bideak bilatzea izan zen.

Proiektu honen sustatzaile nagusia Henrike Nabigatzailea infantea izan zen. Sagresen nautika-eskola bat sortu zuen zailtasunei aurre egiteko.

LEHENENGO BIDAIAK

Ceuta 1415, Madeirako uharteak 1419, Azoreetakoak 1431, Bojador lurmuturra 1434, Cabo Verde uhartedia 1446 eta Gineako golkoan barneratu 1460

Henrike Nabigatzailea hil ondoren, hegoalderantza jarraitu 1482 Diogo Gaok Kongo ibaiaren bokalea aurkitu eta Bartolomeu Dias Afrikaren hego-muturreko Esperantza Oneko lurmuturrera irtsi zen horrela Indiako ozeanora pasabidea ireki zuten.

INDIAKO BIDEA

Erregea Kolonen proiektua atzera bota ondoren 1497an Vasco de Gamak zuzendutako folata bat irten zen Lisboatik eta 1498an hamar hilabeteren buruan Indiara iritsi zen eta horrela bukatu zen Portugalen proiektua.

Gero, 1550 ean Pedro Alvares Cabralek Brasil aurkitu zuen, Indiara egin zuen bidaia

GAZTELAREN ESPLORAZIOAK

AMERIKAREN AURKINKUTZA

Kristobal Kolon mendebalderantz bidaiatuz Asiara iristea posiblea zela usten zuen orduan Portugalgo erregeari proposatu zion baina ezetz esan zioten arriskutsua zelako. Orduan Gaztelara abiatu eta han Errege-erregina Katokikoek erakutsi eta baietz esan zion.  Espedizioa 1492 hasizen lehengo Kanaria uharteetara abiaatuz alisio haizeak eta itsaslasterrak  aprobetzatuz.

1. Bidaia(1492-1493): Ozeano Antlantikoa zeharkatu zuen eta Karobe itsasoko zenbait uharte esploratu zituen

2. Bidai(1493-1496)a: Antilla Txikiak esploratu zituen. Hispañola uhartean kolonen lehenengo kokalekuak eraiki ziren.

3. Bidaia(1498-1500): Kontinentearen kostaldera iritsi zen, gaur egungo Venezuelara.

4. Bidaia(1502-1504): Karibe itsasoaren zatirik mendebaldekoena esploratu zuen.

Kolonk Asiara iritsi zela uste zuen hil zenean, A,erko Vespuzio nabigatzailea italiarrak frogatu zuen Kolonek ibilitako lurrak beste kontinentekoa ziren orduan Amerika izena jarri zioetn haren omenez.

MUNDUAREN BANAKETA

Gaztela eta Portugalen arteko lurren eskubidea, azkenena Tordesillasko Ituna sinatu zuten 1494an. Ituna mediriano bat egitea zen, Azore uharteen mendebaldetik 310 legoatara zegoen(2.000km inguru). Meridianotik mendebaldera zeuden lurrak Gaztelarentzat izango ziren eta ekialdera zeuden Portugalentzat baina portugalari zegokion Afrika eta Asia eta Brasil ituna sinatu aurretik aurkitu zena.

Aurkikuntzen ondorioz bi inperio sortu ziren, Espainiarena eta Portugalena.

MUNDUARI LEHENENGO ITZULIA

Kolonen bidaei esker bidaiak erraztu zen. 1519an Fernando Magallanesek Sevillatik irten zen eta bere asmoa zen ozeano Antlantikoaren eta Barearen astean pasabide bat aurkitzea, Moluketara iristeko.

1520an Magallanes hil ondoren Juan Sebastian Elkanok ordezkatu zion orduan Moluketara iritsi eta 1522an Espaniara itzuli zen, Afrika ertzetik. Horrela Elkanok munduari lehenengo itzulia eman zion eta Lurra esferikoa dela frogatu zuen.

KOLONAURREKO AMERIKA

INKAK

•  Gizarte antolamendua:Inka gizartea hierarkikoa eta zurruna zen: Goian Inka, gero erregetza, auquia( inkaren zemea) eta panaka reala(familia reala), nobleazian,odoleko noblezia(gainerako familia) eta pribilegioko noblezia (buruzagiak,apaizak,eta aholkulariak) eta herria, hatun runa( herritarrak), mitimaes(maisu kolonizatzaileak) eta yanaconas(zerbitzariak eta esklaboak).

• Ekonomia: Ez zegoen merkataritzarik eta irabazitako aberastasuna biztanleriaren artean denentzako berdin banatzen zen.

3 lan mota nagusi zeuden:

-Mita: Lan jakin bat egiten zen (uraren bila joan, animaliak ehizatu…). Txandaka egiten zen eta bukatzerakoan irabasitakoa banatzen zuten biztanleen artean.

-Ayini:  Nekazaritza, abeltzaintza, artisau lanak eta etxeen eraikipena. Nekazariak mendien hegaletan terraza mailakatuak egiten zituzten landatzeko.. Abeltzaintzak llamekin eta alpakekin egiten zituzten lan. Artisauak urregintzan eta eltzegintzan nabarmendu ziren.

Herrian edonor eskatu ahal zuen ayini zerbitzuak, gero bere lanekin ordainduko zuten. Ayini lanak ekonomiaren oinarri ziren.

-Minka: Toki publikoen eraikuntza zen, zubiak, errepideak … eraikitzen zituzten. Herriko langile guztiek parte hartu behar zuten.

• Erlijioa: Inken erlijioa Politeisak zen.Bi hauek ziren jainko nagusiak: Viracocha,jainko sortzailea eta Inti, eguzkiaren jainkoa.Inkek ere ohitura bitxiak zituzten, adibidez, ume bat jaiotzen zenean aitak ibaira eramaten zuen bainatzera eta gero mantan bildu eta bi tablak jartzen zizkion buruaren alboetan, forma luzea izan zezan, horrela bereizten zituzten inkak.

• Kultura, artea…:

artea:

Harrizko 148 eraikin.  Haitzuluetan eratutako 173 hilobi daude, 150 emakumeena. 

Ohialgintza, izan ere jainkoen opariak izaten ziren, agindipearen ikur zirelako. Inken klima gogorra zenez artilezkoak izaten ziren nagusiki. Apaindurari dagokionez, irudi geometrikoak eta giza irudi estilizatuak ipintzen zituzten, kolore biziekin.

hizkuntza:

Hainbat hizkuntza zeuden baina, kitxua inposatu zuten hizkuntza ofizial bezala eta ahosko tradizio aberatza zuten eta ez zuten idazten. Hala ere kontuak egiteko, kipu izeneko lokarri  kolapiduten multzoa erabiltzen zuten. Kantitatea, kokalekua, kolorea eta luzeraren arabera gauza desberdinak adierazten zituzten.

 janzkera:

Emakumeak zoineko luzeak erabiltzen zituzten garriko batez lotuz eta gizonen kasuan, zakil-zorro bat eta tunika bat. Biek sandalia mota berdina erabiltzen zuten. 

• Zibilizazioa: 1200 k.O eta 1533 k.O garatu zen gutxi gorabehera. Inkaren hedapena Cuzcoko inkek Chancasen porrotarekin hasi eta Espainiaren konkistarekin amaitu zen.Monarkia bat zen.Inkak komunikazio bide onak izateaz arduratzen ziren, eta horregatik eure domeiuetan zehar errepide sare zabal eta konplexu bat eraikitzera dedikatu ziren inperioa integratzeko eta batzeko funtzioarekin.

• Europearrekin topaketa: Inka Inperioko konkista Amerikako espainiar kolonizazioaren gertaera nabarmena izan zen. Historiografiaren arabera, konkista 1532ko azaroaren 16an hasi zen, inken armadak Cajamarcan Francisco Pizarrok zuzenduriko konkistatzailea bere helburua egin zuenean. Huascar eta Atahualpa (Inken enperadoreak ziren) arteko gerra zibila bukatu zen, eta espainiarrek Atahualpa preso hartu zuten.

EUSKALDUNAK AMERIKAREN KONKISTAN

Euskaldunek parte-hartze aktiboa izan zuten Amerikaren esplorazioan eta ustiapenean. Euskal itsasgizonak ospe handikoa ziren ezaugarrin horrek konkistan parte artzeko aukera eman zien. Ere uste zuten euskaldunak nobleak zirela eta pribilegio handia zituztela.

ASIARA HELTZEKO IBILBIDEA

Lehenbiziko espedizioen helburua Asiarainoko merkataritza-bide berri bat aurkitze izan zen horregatik euskaldun Amerikatik Asiaraino heltzea saiatu ziren. Ozeano Barea zeharkatzeko zenbait espedizio antolatu ziren, Txinako eta Indiako kostaldeetara iristea hartuta helburu, bi nabigatzaile euskaldun nabarmendu ziren: Miguel Lopez Legazpi eta Andres Urdaneta.

Miguel Lopez Legazpi(1502-1572): Filipinetako lurralde gehiema konkistatu zuen 1564tik 1572ra.

Andres Urdaneta(1508-1572): Filipinetatik Mexikora itzultzeko bidea aurkitu zuen.

ASIARA HELTZEKO IBILBIDEA

Euskkal baleonyzien presentzia oso garrantzitsua izan zen Ternuan. Itsasgizon euskaldunek, baleak harrapatzeaz gain, udako kanpamentuak eta lanerako lantegiak antolatu zituzten Ternua uhartean.

Frogaketa arkeologikoa: Itsasontziko aztarnak aurkitu eta kanpamentuak eta lanerako lantegiak aurkitu.

Toponimiari: Port-aux-Basques

Dokumentu idatzia: Euskara hitzez agurtu eta mik mak