Ekonomiaren Oinarriak eta Sistemak

Ekonomia Jarduera

Ekonomia-jardueren helburua gizakiaren premiak eta nahiak ondasunen eta zerbitzuen bidez asetzea da, etekin ekonomikoa lortuz.

Faseak

• Ekoizpena: Ekoizleek ondasun edo zerbitzuak sortu eta merkatuan eskaintzen dituzten jarduera.
• Banaketa: Jarduera honen bidez, ondasunak ekoizleengandik kontsumitzaileengana iristen dira, gehienetan garraio- eta merkataritza-enpresen bidez.
• Kontsumoa: Kontsumitzaileek ondasun eta zerbitzuak eskuratu eta erabiltzen dituzten jarduera.
• BPG (Barne Produktu Gordina): Lurralde batean urtebetean ekoizten diren ondasun eta zerbitzu guztien balioa da.

Sektoreak

• Lehen Sektorea: Natur baliabideetatik zuzenean ateratako produktuak lortzeko jarduerak dira: nekazaritza, abeltzaintza, arrantza, baso-ustiapena eta meatzaritza.
• Bigarren Sektorea: Naturatik ateratako lehengaiak produktu landu bihurtzen dituzten jarduerak dira: industria, energia-sektorea eta eraikuntza.
• Hirugarren Sektorea: Zerbitzuak eskaintzen dituzten jarduerak dira; ez dute ondasun materialik sortzen. Adibidez: merkataritza, garraioa, osasuna eta hezkuntza.

Ekonomia-jardueraren Eragileak

Hiru eragile nagusik egiten dituzte ekonomia-jarduerak: pertsonak, enpresak eta estatuak. Hainbat modutara esku hartzen dute eragile horiek:

• Estatua: Ekonomia-arloko politika egiten du, ekonomiaren funtzionamendu egokia eta hazkundea bermatuz. Administrazio eta enpresa publikoetan enplegua sortzen du, eta ondasunak eta zerbitzuak eskaintzen ditu herritarren ongizatea lortzeko.
• Enpresak: Ondasunak eta zerbitzuak ekoizten eta banatzen dituzte, etekin ekonomikoaren truke. Etekinaren zati bat berriz inbertitzeko erabiltzen dute.
• Pertsonak: Beren lana ematen diete enpresei edo estatuari, soldata baten truke. Diru-sarrerak ondasunak eta zerbitzuak eskuratzeko baliatzen dituzte, eta zergak ordaintzen dituzte.

Ekoizpen-faktoreak

Natura-baliabideak

• Naturan eskuragarri dauden elementuak dira, lehengai edo energia-iturri gisa baliatzen direnak.
• Berriztagarriak izan daitezke (erabili ahala agortzen ez direnak edo denbora laburrean birsortzen direnak) eta ez-berriztagarriak (adibidez, mineralak eta petrolioa).

Kapitala

Ekoizpenean erabiltzen diren baliabide ez-naturalak dira:

• Giza kapitala: Langileak, prestakuntza eta esperientzia jakin batekin.
• Finantza-kapitala: Dirua, enpresa sortzeko eta haren jarduerari eusteko beharrezkoa.
• Kapital-ondasunak: Elementu materialak, hala nola eraikinak, makinak, ekipo informatikoak, ibilgailuak, etab.

Teknologia eta Jakintza

• Ekoizpenean aplikatzen diren teknikak dira, jakintza zientifikoari probetxua ateratzeko erabiltzen direnak.
• Hazkunde ekonomikorako erabakigarriak dira, izan ere, hauei esker:
  • Ekoizpena handitu daiteke lan eta kapital bera erabiliz, hau da, produktibitatea handitzen da.
  • Eskulanaren kostuak aurreztu daitezke, zati bat makinek ordezkatuz.
  • Ekoizpena modu eraginkorragoan antolatu daiteke.
• Teknologian aurrera egiteko, inbertsioa behar da Ikerketa, Garapen eta Berrikuntzan (I+G+b).

Pertsonen Lana

• Egindako giza ahalegina da, fisikoa nahiz intelektuala.
• Lanaren emaitza pertsonaren kualifikazioaren edo prestakuntzaren araberakoa da.
• Prestakuntza hori hainbat faktoreren araberakoa da:
  • Hezkuntza-sistemaren kalitatea eta lortutako ikasketa-mailak.
  • Lanpostuan duen esperientzia eta jarrera (lan-giroak eragina du horretan).
  • Ekoizpena antolatzeko modua eta eskuragarri dagoen teknologia.

Munduko Sistema Ekonomikoak

Gizarte baten ondasunak eta zerbitzuak ekoizteko eta etekinak banatzeko modua sistema ekonomikoa da. Gaur egun, hiru sistema ekonomiko nagusi daude, baina horietatik bi (biziraupenekoa eta komunista) herrialde gutxitan daude indarrean; herrialde gehienek sistema kapitalista ezarri dute.

Biziraupeneko Sistema

• Lehen sektorea da ekonomiaren oinarri nagusia. Familiek egiten dute ekoizpena, metodo tradizionalekin eta etekin handirik lortu gabe. Ekoizitakoa familia barruan kontsumitzen da.
• Soberakinak badira, merkatuan saltzen dira edo truke bidez beste produktu batzuengatik aldatzen dira.
• Industria Iraultza baino lehen nagusi zen, baina XVIII. mendean gainbehera hasi zen industrializazioaren eraginez.
• Gaur egun oso gutxi garatutako gizarteetan soilik dago indarrean, batez ere teknologikoki atzeratuak diren herrialdeetan.

Sistema Komunista

• Estatuak kontrolatzen ditu ekonomiaren alderdi guztiak. Enpresen jabetza eta produkzioa estatuaren esku daude; merkatu askea ez dago, eta banaketa modu zentralizatuan egiten da.
• XX. mendeko zenbait hamarkadatan herrialde askok sistema hau zuten, baina gaur egun Kuban, Laosen, Koreako Errepublika Demokratikoan eta Vietnamen bakarrik mantentzen da.
• Txina kasu berezia da: ofizialki herrialde komunista da, baina azken urteetan sektore pribatuaren parte-hartzea handitu da, kapitalismo eta komunismoaren arteko erdibidean kokatuz.

Sistema Kapitalista

Kapitalismoa, edo merkatu libreko sistema ekonomikoa, lau ezaugarri nagusitan oinarritzen da:

1. Ekoizpen-bitartekoen jabetza pribatua: Lurrak, makinak, teknologia eta enpresak jabetza pribatukoak dira.
2. Etekina lortzea: Jarduera ekonomikoaren helburu nagusia da.
3. Eskaintzaren eta eskariaren legea:
   • Enpresek produktu kopuru jakin bat ekoizten dute, eta haien prezioa eskariaren arabera aldatzen da.
   • Eskaria handitzen bada, prezioak igotzen dira, eta ekoizpena handiagoa izaten da.
   • Eskaria jaisten bada, prezioak jaisten dira, eta ekoizpena murriztu egiten da.
4. Lehia askea:
   • Edozein pertsona edo enpresak ekonomia-jarduera bat egin dezake.
   • Enpresek prezioak ezartzen dituzte, baina kontsumitzaileek askatasunez erabakitzen dute zer eta non erosi.

Prezioen bilakaera eskaintza eta eskariaren arabera

• Eskaintza eskariaren gainetik badago, prezioak jaitsi egiten dira.
• Eskaria eskaintzaren gainetik badago, prezioak igo egiten dira.
• Enpresek eskariaren eta prezioen arabera erabakitzen dute zenbat ekoitzi.