Espainiako Historia Garaikidea: 1898-1939

1898ko Hondamendia

• Maria Kristina erreginaorde Alfontso XII.a hil zenean, gobernu kontserbadore eta liberalak txandakatu ziren.
• 1898ko krisia: Kubako mugimendu independentista berriz piztu zen, eta Filipinetan ere mugimendu independentista hasi zen. Horrek Espainiak Amerikan eta Asian sortutako inperioaren amaiera ekarri zuen.
• Gertaera hauen ondorioetako bat erregenerazionismoa izan zen: Espainiak atzerapena gainditzeko erreformak bultzatu zituen.

Berrezarkuntzaren Krisia (1902-1931)

Alfontso XIII.aren Erreinaldi Konstituzionala (1902-1923)

• Konstituzioak eta txandakatze sistemak jarraitu zuten.
• Kazikismoa desagerrarazi nahi izan zen, baina ez zen lortu.
• Liberalek eta kontserbadoreek ia ez zituzten herritarrak ordezkatzen.
• Euskaldun eta katalan burgesek alderdi nazionalistei babesa ematen hasi ziren.
• Langile zati batek errepublikanoei babesa eman zien, sindikatuek indar handia hartuz.
• 1909tik aurrera hainbat krisi egon ziren.

Primo de Riveraren Diktadura

Miguel Primo de Riverak estatu-kolpe bat eman zuen, erregearen onespenarekin. Diktadura militar bat hasi zen:

• Konstituzioa bertan behera utzi zen.
• Gorteak desegin ziren.
• Alderdi politikoak eta sindikatuak debekatu ziren.

1920ko hamarkadako oparotasun ekonomikoari esker iraun zuen:

• Obra publikoak egin ziren (urtegiak, etab.).
• Industria indartu zen.
• Estatuko monopolioak sortu ziren: Campsa, Telefónica, etab.

Kritikak jasotzen hasi zen 1927tik aurrera:

• Intelektualak, ikasleak, langileak, nazionalistak... 1930ean dimititu zuen.

Alfontso XIII.ak gobernu berria antolatu zuen:

• Hauteskundeak deitu ziren.
• Konstituzioa berrezarri zen.
• Jende askok kontra zuen, diktaduraren konplizetzat hartzen baitzuen.

Errepublikaren Garaipena eta Biurteko Erreformista

Behin-behineko Gobernua eta 1931ko Konstituzioa

• Alfontso XIII.a erbesteratu zuten.
• Behin-behineko gobernu bat eratu zen: Donostiako Ituna sinatu zutenek osatu zuten gobernua.
• Sanjurjoren estatu-kolpe frustratua.
• Erreformak hasi ziren.
• Alderdi errepublikanoek irabazi zuten.

Biurteko Erreformista

Istiluak:

• Denak ez zeuden ados konstituzioarekin (erlijioaren tratamendua).
• Errepublikaren aurkako konspirazioak egon ziren.
• Alcalá Zamora errepublikako presidentea.

Presidentea:

• Azañak erreformak egiten jarraitu zuen.

Kontrakoak:

• Lurjabe handiak.
• Elizako goi-hierarkia.

Biurteko Kontserbadorea eta Fronte Popularra

Biurteko Kontserbadorea:

• Zentroko eta eskuineko alderdien hauteskunde berriak.
• Aurreko erreformak aldatu eta indargabetu ziren.
• Sanjurjo askatu eta bere militarrak lehengo karguetara itzuli ziren.
• Tentsioak eskuinaren eta ezkerraren artean: Iraultzak Asturiasen eta Katalunian.

Fronte Popularra:

• Ezkerreko alderdi politikoak elkartu ziren: sozialistak, komunistak, errepublikanoak, ezkertiarrak eta nazionalista batzuk.
• Eskuinean: Falange Española eta CEDA alderdikoak.

Gerra Zibila

Estatu-kolpea eta Espainiaren zatiketa:

Espainia bi zatitan banatu zen estatu-kolpearen ondorioz:

• Alde Nazionala: armadaren zati bat, karlistak, monarkikoak, kontserbadoreak, falangistak, elizaren zati handi bat.
• Lurraldeak: Kanariak, Balearrak, Nafarroa, Gaztelako zati bat, Galizia, Extremadura, Andaluziako zati bat.
• Alde Errepublikanoa: errepublikanoak.
• Lurraldeak: Aragoiko zati handi bat, Euskal Herria, Katalunia, Levante, Madril, Andaluziako zati bat.

Bi eremuetako politika eta ekonomia:

• Gerra hasi ondoren, Errepublikako gobernuaren agintea ia desagertu egin zen.
• Eremu nazionalean agintea bateratzeko, Defentsa Nazionalerako Junta sortu zen.

Gatazkaren zabalkundea nazioartean:

• Nazionalek Italia faxistatik eta Alemania nazitik armak eta soldaduak jaso zituzten.
• Errepublikanoek SESB (Sobietar Batasuna) eta Brigada Internazionaletatik gerra materiala, aholkularitza militarra eta boluntarioak jaso zituzten.

Eguneroko Bizitza Gerran Zehar

Aldaketak:

1. Gosea:

• Eremu errepublikanoan arazo larria izan zen.
• Ekoizleek elikagaiak gorde eta merkatu beltzean salgai jarri zituzten, garestiago.
• Errazionamendua jarri zuten martxan, eta finkatu zen bakoitzari zenbat elikagai eman.

2. Bonbardaketak:

• Eremu errepublikanoak bonbardatzen zituzten; Madril eta Bartzelona izan ziren hiri kaltetuenak.

3. Errepresaliak bi bandoetan:

• Bando bakoitzak beste bandoko jarraitzaileen aurka hartu zituen errepresaliek zaildu zuten egoera.
• Paseoak, salaketak, fusilatuak hobi komunetan.
• Nazionalen biktimak: sindikalistak, ezkertiarrak, intelektualak, militar errepublikanoak.
• Errepublikanoen biktimak: kazikeak, lur-jabe handiak, enpresariak, kleroko kideak.

Gerra Zibilaren Ondorioak:

Ekonomikoak:

• Azpiegiturak eta garraiobideak suntsitu ziren.
• Industrian ez zen kalte handirik izan.
• Etxebizitzak erori ziren.
• Nekazaritzan ekoizpenak behera egin zuen.

Giza-ondorioak:

• Giza galera handiak egon ziren.
• Errefuxiatuak.

Kulturalak:

• Intelektual gehienak errepublikarekiko leial izaten jarraitu zutenez, erbestera ihes egin behar izan zuten.

Euskal Lurraldeak

1936ko Autonomia Estatutua:

• 1931n Bigarren Errepublika ezarri zenean, konstituzio errepublikanoa aldarrikatu zen.
• 1936ko urriaren 1ean autonomia estatutua onartu zen.

Gerra Zibila Euskal Lurraldeetan:

• Gerra hasi eta bi hilabetera, nazionalek Euskadiren eta Frantziaren arteko muga kontrolatzen zuten.
• Donostia eta Gipuzkoaren zati handi bat konkistatu zituzten.
• Gasteiz eta Araba.
• Nafarroa, karlisten babesarekin, gerraren hasieratik nazionalen esku geratu zen.
• 1939an tropa faxistek euskal lurraldeak okupatu zituzten.