Euskal Bokalak: Fonetika eta Fonologia Azterketa

FONETIKA ETA FONOLOGIA

1.- Euskal Bokalak

1.1.- Euskal Sistema Bokalikoa eta Gaztelaniarena

Sarritan entzun izan da euskarak eta gaztelaniak elkarren antza dutela bokaletan erreparatuz gero. Baieztapen hori, ordea, ez da guztiz egia.

Txillardegiren aburuz, fonologikoki berdinak dira, baina fonetikoki ezberdinak. Hau da, gaztelaniaren eta euskararen sistema bokalikoan 5 bokal azaltzen badira ere, beren ahoskera ezberdina da.

Irudi geometrikoz baliatu zen Hellwag hizkuntzalari alemana, mihiaren jokoaren arabera, bokalak aho-barrunbean nola agertzen eta ahoskatzen diren irudikatzeko; hortik datorkigu Hellwagen triangelua izena. Beraz, 5 fonema bokaliko eta hiru irekidura-maila ditu euskarak:

Gaztelaniak ere 5 bokal horiexek ditu. Baina aho-barrunbean egiten den bokal-ahoskeren errealizazioan, euskarak espazio txikiagoan jokatzen du, eta euskal bokalak hurbilago gertatzen dira elkarrengandik, hots, triangelu txikiagoa osatzen dute, nolabait esateko. Hala, euskararen [a] soinua gaztelaniarena baino itxiagoa da, eta euskararen [i, e, o eta u] gaztelaniarenak baino irekiagoak dira.

Azaldutakoaren ondoriorik garbiena euskaraz hain ohiko ditugun tinbre- edo bokal-alternantziak dira, bai euskalkitik euskalkira, baita euskalki jakin baten barruan ere. Bi arrazoi aipatzen dira bokal-aldaketak edo tinbre-aldaketak sortzeko:

• Euskal bokalen hurbiltasuna
• Inguramendu fonikoaren eragina

Ondorioz, horrelako bokal aldaketak izatea ohikoa da euskal sistema bokalikoan:

(EB) gezurra > guzurre (B)

(EB) etxea > itxea (G)

1.2.- Bokal-Alternantziak edo Txandakatzeak

Aipatu dugu, dagoeneko, bokal alternantziak bi arrazoirengatik sortzen direla:

• Inguramendua fonikoaren eraginez
• Euskal bokalen hurbiltasunaren ondorioz

e/a alternantzia

(c) Berdin > bardin (B)

(c) Igerri > igarri (B)

o/u alternantzia

(c) gizon > gizun (L, BN eta Z)

Ipar. Ontsa > untsa (L, BN eta Z)

(c) izorratu > izurratu (L, BN eta Z)

i/u alternantzia

(c) ile > ule (B)

(c) (h) iri > uri (B)

(c) iltze > ultze (B)

e/i alternantzia

(c) etxea > itxea (G)

(Latina) Hechura > itxura (EB)

i/e alternantzia

(c) irten > erten (G)

(latina) virtutem > bertute (EB)

a/o alternantzia

(EB) eman > emon (B)

u/o alternantzia eta u/e alternantzia

(EB) dut> dot (B) eta (EB) dut > det (G)

1.3.- Bokal Asimilazioak

Hiru silabadun hitzetan, silaba baten aurreko silabako bokala bereganatzea eta aldatzeari deritzo asimilazioa:

(c) atera > atara (B)

(c) gezurra > gusurre (B)

(c) ukitu > ukutu (B)

(c) ilun > ülhün (Z) (Salbuespena, bi silaba ditu)

(c) itxura > ütxüra (Z)