Euskal Fonetika, Morfologia, Sintaxia eta Lexikoa

Euskal Fonetika

BOKALAK

Diptongoak(laburketa) Hiatoak
au= a (nauzu, nazu, aurkitu,arkitu) aa= ea/ie/ia alabea,alabie, alabia

ai=a (zait,zat) ea=ia eta oa= ua semia, besua

au=ab, eu=eb ia=iya eta ua=uba iturrya, buruba

gaua-gaba hauek-abek , euri-ebi, euli-elbi.

Bokal txandakatzeak

e=a (baserri, basarri), (ederra,edarra)

e=i(batzuetan),(eseri,isiri),(ageri,agiri)

KONTSONANTEAK

Txustukariak

Ez dira erdialde osoan ahoskatzen(gehienetan ez da bereizten s eta z)

Hasperena

Ez dago hasperenik. Hitz batzuetan bakarrik aurkitzen da: ago(aho),legortu (lehortu), iges(ihes)..

Patalizazioa edo bustidura

Patalizazio automatikoa

• in=ñ eta il=ll (eremu osoan egiten da),( baina,baña), (maila, malla)

• s=x eta ts=tx ( i eta beste bokal artean daudenean), (isilik,ixilik), (itsu, itxu)

• it=tt (bakarrik leku konkretu batzuetan), (ditu,dittu)

Beste fenomeno batzuk

Kontsonante txandaketak

• d → r; edo → ero , edan → eran

• f→ p; afari → apari ,Nafarroa → Naparroa

J-ren ahoskera

“J” gaztelania modura ahoskatzen da.(erdialdean) jakin, jan, jo, josi…

Bokal arteko r et g desagertzea

r eta g desagertzen dira; eraman → eaman; ari→ ai, egin → ein...

Euskal Morfologia

Ez dira singularra eta plurala bereizten. sg: (Gizonak egin du) pl: Gizonak egin dute)

-ik eta -rik amaiera duten atzizkiak (NONDIK, NORENGATIK), -ikan dira erdialdeko hizkeretan.

Menditikan ibili dira → Menditik

Zuregatikan egin dut → Zuregatik

Nekaturikan → Nekaturik

Norantz -(r)aka atzizkia erabiltzen da. → Aurreraka joan da.

Zertaz eta Norekin erabiltzeko joera dago. → Etxia egurrakin egin du

-a itsatsia kentzen da askotan → Ez daukat giltzik.

Aditzak

2. pertsonako plurala morfema -zute izaten da batzuetan → duzute (duzue)

Aginteran, ahalera eta subjuntiboan aditz partizipioa erabiltzen da → Etorri zaitez

“Joan” aditzak forma bereziak ditu → nijoa (noa), dijoa (doa)...

Baldintzan, batzutan hasieran -ke- eta beste batzuetan amaieran -n sartzen da.

Banintz → banintzake/banitzake...

Banintz → banintza/banintzan…

Ahaleran, eduki/egin egitura erabiltzen da → Badakat joatera? (joan naiteke?)

Euskal Sintaxia

• Bai/ez galderetan al partikula erabiltzen da: Etorriko al zea?

• Batzuetan perpauseko osagaien hurrenkera aldatzen da: Nola izena dezu?

Lexikoa

Aldaerak: apaiz (ez apez), bezela, bizki (biki), burni, ebi (euri), elbi (euli), eskubi (eskuin), igo (igon, igan), iltze, ipui, irentsi (iretsi), labana (nabala), osin (asun), pake (bake), parre/farra (barre), sapai (sabai), tximu (tximino), txindurri/txingurri (inurri), udara (uda).

Lexikoa: apreta (espartina), aurren (lehenbiziko), babarrun (indaba), bailara (ibarra), basur (ihintza), behatz (hatz), belaze (landa), beta (astia), Erromako zubi (ostadar), eskumuinak (goraintziak), esnatu (iratzarri), faborez (mesedez), hots egin (deitu), iaio (trebea), ilbeltz (urtarrila), iritsi (heldu), isats (buztana), iskanbila (zalaparta), jator (zintzoa), jela (izotza), jipoi (astindua).