Euskal Herriko eta Iberiar Penintsulako Geologia eta Nekazaritza

Geologia eta Erliebearen Sorkuntza

Indar Tektonikoak

Barruko indarrak dira, litosferaren mugimenduetan dute jatorria. Goiko geruzak altxatu edo hondoratu egiten dituzte. Plaken tektonikaren teoriaren arabera, litosfera mugimenduan dauden plaketan banatuta dago.

Higadura-Eragileak

Kanpoko indarrak dira (adibidez, haizea, ura, izotza). Lurreko zati azaleratuak higatzen dituzte, erauzitako materialak garraiatu eta itsasoen hondoan metatzen dituzte. Ez dute uniformeki jokatzen, eta erliebearen modelatzea osatzen dute.

Bilakaera Geologikoa

• Aro Arkaikoa: Ipar-mendebaldeko antzinako masiboen sorrera.
• Aro Primarioa: Orogenia Herziniarra.
• Aro Sekundarioa: Higadura eta sedimentazioa.
• Aro Tertziarioa: Alpetar Orogenia.
• Aro Kuaternarioa: Glaziazioa, terrazak, egungo ibaiak eta hondartzak.

Harriak eta Erliebe Motak

• Inguru Silizeoa: Erliebe granitikoa (oso gogorra).
• Kareharrizko Ingurua: Erliebe karstikoa (leuna).
• Inguru Buztintsoa: Erliebe leuna, lubakiak sortzeko joera duena (oso leuna).

Iberiar Penintsulako Erliebea

Goi-lautada

• Erdialdeko Mendikateak
• Hegoaldeko Goi-lautada

Mendi Periferikoak

(Goi-lautadaren ingurukoak, orogenia alpetarrak sortuak)

• Galizia-Leongo Mendigunea
• Kantabriar Mendikatea
• Euskal Mendiak
• Iberiar Mendikatea
• Sierra Morena

Kanpoaldeko Mendiak

(Penintsularen ertzean daudenak)

• Pirinioak
• Kataluniako Kostako Mendikateak
• Mendikate Betikoak

Sakonuneak

Ebroko eta Guadalquivirreko sakonuneek hiruki forma dute, jatorri alpetarrekoak dira, eta izena eman dieten ibai handiek drenatzen dituzte.

• Ebroko Sakonunea
• Guadalquivirreko Sakonunea

Euskal Herriko Erliebe Unitateak

Euskal Herria aipatzen dugunean, euskara hitz egiten den lurraldeaz arituko gara. Euskadi aipatzean, berriz, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoak osatzen duten Autonomia Erkidegoaz arituko gara.

Euskal Herria Pirinioen mendebaldeko muturrean kokatzen da, Bizkaiko Golkoaren inguruan. Gaur egun, lau herrialde Espainiaren barruan daude (Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroa); beste hirurak, berriz, Frantzian (Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa).

Euskal Herriko erliebea hiru unitate nagusik osatzen dute:

• Pirinioak
• Euskal Mendiak
• Ebroko Sakonunea

Pirinioak

Pirinioetan ardatz-sektorea eta Pirinioaurrea bereizten dira. Orogenia alpetarrak altxarazi zituen.

• Pirinioen Ardatza: Hego Euskal Herriaren hegoaldetik hedatzen da, eta altuera ertainak ditu. Kuartzitak, granitoak eta kareharriak dira nagusi.
• Pirinioaurrea (Ipar Euskal Herria): Pirinioen ardatzaren iparraldean, Ipar Euskal Herrian, kareharrizko Pirinioaurrea dago, ardatzari lotuta. Altuera txikiko muinoak kostalderantz hedatzen dira.
• Pirinioaurrea (Hego Euskal Herria): Pirinioen ardatzaren hegoaldean, Hego Euskal Herrian, kareharrizko Pirinioaurrea dago, eta bi mendilerro-lerrokatzetan dago antolatuta. Hegoalderago dauden mendilerroak txikiagoak dira. Bi mendilerroen artean sakonune bat dago.

Euskal Mendiak

Pirinioaurreak mendebalderantz duen luzapena dira. Kareharrizko mendilerroen multzo bat da. Erliebe karstikoak garrantzi handia du hemen. Orogenia alpetarrak altxarazi zituen, eta altuera 1000-1500 metro ingurukoa da.

• Iparraldeko Kosta-katea: Uren banalerroaren iparraldean kostaren paraleloa den katea hedatzen da. Altuera txikiko kareharrizko mendiak dira. Adibidez, flischa.
• Arabako Lautada: Uren banalerroaren hegoaldean Arabako Lautada dago. Zenbait mendilerrok Arabako Lautada Ebroko sakonunetik bereizten dute.

Ebroko Sakonunea

Pirinioen eta Euskal mendien hegoaldean paralelo hedatzen da. Erdialdeko Nafarroan material konglomeratuak dira nagusi. Erliebe buztintsua da, lubakiak sortzeko joera duena.

Bilbotik Biarritzera: Kostaldeko Erliebea

Bilbotik Biarritzera doan kostaldeko erliebea harritsua eta belartsua da, eta kostarekiko perpendikularrak diren ibaiek mozten dute. Ibai horiek itsasadarrak eratzen dituzte. Kostaldea, oro har, zuzena eta hareatsua da, eta hondartza eta duna ugari ditu.

Nekazaritza-Paisaiak Espainian

Nekazaritza-paisaiak nekazaritza-espazioaren morfologia edo itxura dira, inguruko faktore fisiko eta giza-faktoreen konbinazioaren emaitza. Espainiako paisaien aniztasuna lurraldean gertatzen diren konbinazio horien dibertsitatearen ondorioa da.

Espainia Hezeko Nekazaritza-Paisaiak

A) Nekazaritza-Egiturak

• Biztanleria urria eta zaharkitua, sakabanatuta edo pilatuta, emigrazio handiaren ondorioz.
• Ustiategiak minifundioak eta latifundioak izan daitezke.
• Lurzoruaren erabilera nekazaritzarako, abeltzaintzarako eta basogintzarako.

B) Nekazaritza

• Lehorreko nekazaritza estentsiboa eta ureztatutako nekazaritza intentsiboa.
• Zerealak Gaztela eta Leonen, mahatsak eta olibondoak gainerako lurraldeetan.
• Ardo ekoizpena Gaztela-Mantxan garrantzitsua da, baina Errioxan ospe handiagoa du.
• Olibondoak Andaluzian, munduko oliba-olio ekoizpenaren %40 hartzen dute.
• Ekoizpena dibertsifikatu eta esportazioak handitu dira.

C) Abeltzaintza

• Ardi-, behi- eta txerri-azienda Gaztela eta Ebroko sakonunean.
• Extremadura, Salamanca, Zamora eta Andaluziako lurretan abeltzaintza nagusi da.
• Abeltzaintzak esne eta okela ekoizpena du helburu.

D) Baso-Ustiapena

• Baso-ustiapena altzari eta paper-orea egiteko erabiltzen da, baina leku gutxitan da garrantzitsua.
• Gobernuak basozaintza eta CO2 xurgatzea sustatzen ditu.

Nekazaritza-Egiturak eta Landa-Espazioaren Erabilera

a) Nekazaritza-Egiturak

• Biztanleria urria da, baserrietan sakabanatua eta zaharkitua, baina gazteak baserrira itzultzeko joera dago; beste batzuetan, berriz, biztanleria urritu eta pilatzea du joera.
• Ustiategiak txikiak dira eta baserrien inguruan antolatzen dira, nahiz eta tamaina anitzeko ustiategiak ere aurki daitezkeen.
• Mekanizazioa zaila da ustiategien tamaina txikia dela eta. Lurzorua nekazaritzarako erabiltzen da.
• Ekoizpen-sistema intentsifikatu egin da.

b) Landa-Espazioaren Erabilera

• Polilaborantza nagusi da, kalitatezko produktuekin. Lehorreko laborantzetan zerealak, mahatsondoa, olibondoa eta almendrondoa lantzen dira.
• Kontsumo-taldeek garrantzi handiagoa hartzen dute, prezio egokiak eta osasuntsuak eskainiz. Laborantza ureztatua asko hazi da, eta Espainian lur ureztatuen kopurua handitu da.
• Lurren prezio altuek Euskal Autonomia Erkidegoan (EAEn) nekazaritza mugatzen dute. Produktu nagusiak: tomatea, marrubia, piperrak, laranjak, etab.
• Nekazaritza ekologikoa garrantzi handia hartzen ari da. Barazkien eta fruta-arbolen ekoizpenean espezializatutako eskualdeak: Katalunia, Almeria, Murtzia eta Valentzia.
• Fruta-arbolak garrantzi handia dute; sagardotegiak eta txakolinaren ekoizpena handitzen ari dira. Barazki- eta frutagintza lehiakorrena da, esportazioei bideratua.
• Abeltzaintza, behi-azienda intentsiboa eta txerriena Katalunian garrantzitsua da, hiriko eskariari erantzuteko.
• Basogintza: Hego Euskal Herrian zuhaitz-dentsitaterik handiena du, baina Huelva aldeko eukalipto-basoak nabarmentzen dira.