Euskal Idazleak eta Literatura Kontzeptuak: Aitzol, Lizardi, Lauxeta, Orixe

Euskal Idazleak eta Literatura Kontzeptuak

Aitzol: Tolosakoa zen, zoritxarrez. Faxistek fusilatu egin zuten. Euskaltzaleak bazkuna edo elkartea sortu zuten. Euskal kulturgintzaren eremuan hutsune bat betetzera zetorren. Berehala ekin zion lanari literaturaren arlo askotan, idazleak kitzikatuz eta, kritika zorrotzaren bidez, kalitate hobeago bilatuz. Literaturaren ezagutarazteko ekitaldi jendetsuak antolatu zituen. Olerki egunetan aurkezturiko zenbait lan argitaratu zituen. Aldizkari kritikoa sortu zuen, sinbolismo lirikotik, epikara, herritarrek errazago uler zezaketen olerkigintzara bultzatu zituen olerkariak. Hitz egin behar zaio herriari. Kopla zaharretako eta erromantzeetako gai moldeetan aurki zitekeen ereduetara itzuli beharra zegoen. Irrazionalismoan eta irudien erabilera aurkitu behar da.

Xabier Lizardi: Zarautzen jaio zen eta Tolosan ikasi zuen. Gaixotasun batengatik hil egin zen 37 urterekin. Biotz-begietan izeneko liburuan publikatu zuen. Umezurtz olerkiak egin zituen, baina bera hil ondoren Euskaltzaleak elkarteak argitaratu zituen. Urte berean eman zituzten argitara prosazko lanak ere. Lizardi olerkari izan zen, baina kazetari eta antzerki-lanak ere idatzi zituen, politikan ere jardun zuen. Lizardi euskal lirikoetan handienetakoa da arrazoi hauengatik: hizketa poetiko berria, hizkuntzaren erabileran duen malgutasuna eta musikaltasunagatik. Lizardiren olerkiak erromantizismokoak dira.

Lauxeta: Bizkaikoa zen. Durangon ikasi zuen. Literaturako klaseek jarri zuten joera modernistarekin eta sinbolistarekin harremanetan. Gernikako bonbardaketan kazetari-lanetan zebilen, atxilotu egin zuten faxistek eta fusilatu. Ez zen mugatu arlo poetikora. Kazetaritza eta antzerkia ere landu zituen, politikan sartua izateaz gain. Olerkia izan zen arlorik emankorrena. Bi olerki argitaratu zituen: Bide barrijak (Europako mugimendu modernisten euskal adierazpiderik argiena) eta Arrats beran (Garcia Lorca erakutsiz, maitasunaz, heriotzaz eta gizakien ardurez ari dena). Idealista sinbolista da. Sinboloak dira benetako errealitatea ezagutzeko. Euskara hizkuntza landu gabetzat du. Lehenengo liburuan erromantikoa eta modernista da eta bigarren liburua modernista eta neopopulista da.

Orixe: Gipuzkoan jaio zen. Humanitateak eta klasikoak ikasi zituen. Hizkuntza horrek eragin handia du haren olerkigintzako iritzietan. Euzkadi egunkari jeltzaleko euskal orriaren ardura ere izan zuen. Donostian hil zen. Orixe arlo askotan langilea da, olerkien artean bi obra nagusi ditu: Euskaldunak, Euskaltzaleak elkarteak eskaturik idatzia, eta Barne-muinetik, gai erlijiozko olerki-bilduma intimista edo barnerakoia. Euskara sakona zuen. Sentimenduen adierazpenetan oinarritzen zen. Materialismoaren aurka era erradikalean jotzen du.

Literatura Kontzeptuak

Irudimenak, sormenak eta sentimenduek eskatzen dioten neurriko mundu berri hori sortzeko gaitasunean. Horretan oinarritzen da hizkuntzaren funtzio poetikoa.

Ahozko Literatura

Funtzio poetikoa ahozko jardunean gauzatzen da. Herri-kantuak, kopla zaharrak, baladak, ipuinak, bertsoak...

Ahozkotik Idatzira

Ahozko transmisioa izan da literaturamota honen sostengu mendeetan zehar, liburuetan jaso dituzten arte.

• Erabat ahantz daiteke
• Zatika ahaztu eta alda daiteke.

Literatura Idatziaren Tirania

Idatzizko zibilizazioan ahozkoa baztertzeko edo gutxiesteko joera nabarmendu da.

Perpausak eta Gramatika

Testuko bi pausa edo etenen tartean gertatzen den esanahidun kate mintzatua edo idatzia da.

Izen Sintagma (IS)

Subjektu lanak egiten edo predikatu barruan ager daiteke. Subjektua beti izen sintagma da.

Aditz Sintagma (AS)

Perpausaren bigarren atala da eta era honetara berridatz dezakegu: AS → (adlag)+(adond.)+(ISnori)+(ISnor)+ad.

Aspektua

Aditzak markatzen duen ekintza amaituta dagoen ala ez adierazten du aspektua. Indikatiboan hiru aspektu mota daude:

• Burua: ekintza bukatua
• Burutugabea: ekintza bukatu gabe oraindik
• Gertakizuna: ekintza hasteke oraindik.

Subjektua

Predikatuko aditzak markatzen duen ekintzaren egilea da.

Predikatua

Subjektu hori zer den, nolakoa den… esaten da.