Euskal Literatura: XVI-XVII Mendeak, Axular eta Ahozko Tradizioa

XVI. MENDEKO EUSKAL LITERATURA

1. Testuinguru historikoa: Pizkundea (Errenazimendua): Gizartearen eta kulturaren eraldaketa garaia, teozentrismotik antropozentrismora igarotzea eragin zuena. Arrazoiaren eta esperimentazioaren garrantzia nabarmendu zen, Grezia eta Erromako jakituriatik abiatuz.

Inprenta: Johannes Gutenbergek inprenta asmatu zuen (1456), liburuen ugalketa eta herri hizkuntzetara zabaltzea ahalbidetuz. Honek alfabetizazioa bultzatu eta euskarazko lehen liburuak sortzeko testuinguru egokia sortu zuen.

Erlijioa eta erreforma: Protestantismoaren eragina batez ere Nafarroan nabaritu zen, Joana Albretekoak Biblia euskaratzea bultzatu baitzuen. Bestalde, Trentoko Kontzilioak (1545-1563) herri hizkuntzak eliz erabilpenerako onartu zituen.

2. Euskarazko lehen liburuak

Bernart Etxepare: Linguae Vasconum Primitiae (1545) euskaraz argitaratutako lehen liburua izan zen. Bertan, lau gai nagusi jorratu zituen:

• Erlijioa: Ama Birjinari eta kristau doktrinari buruzko bertsoak.
• Amodioa: Bertso ausart eta lizunak.
• Autobiografia: Espetxean igarotako egunak kontatzen ditu.
• Euskararen goraipamena: "Euskara jalgi hadi kanpora" esaldi ospetsua erabiliz, euskararen zabalkundea aldarrikatzen du.

Etxepareren hizkera: Behe Nafarroako euskara erabiltzen du, gramatika estandarizatu gabe, ahozko tradizioan oinarrituz.

3. Literatura eclesiastikoaren mende

Gehienbat liburu erlijiosoak argitaratu ziren, hala nola katiximak eta kristau ikasbideak.

Joanes Leizarraga: Erreforma protestantearen baitan, 1564an Itun Berria euskaratu zuen. Bere hizkuntza landua eta kultua literaturaren garapenerako erreferente izan zen.

XVII. MENDEKO EUSKAL LITERATURA

1. Testuingurua: Kontrarreforma Katolikoa: Elizak bere presentzia indartu zuen, eta euskarazko testu erlijioso gehiago idatzi ziren.

Egoera politikoa: Nafarroaren zatiketak eta Inkisizioaren presentziak literatura mugatu zuten. Zentsura inprentara ere zabaldu zen.

2. Produkzioa

Testu gehienak elizgizonek idatzi zituzten, herria kristautzeko helburuarekin.

Ipar Euskal Herrian euskarazko idazlanek bizitasuna izan zuten, baina gehienek balio literario eskasa zuten.

Azterketarako gakoak

1. Pizkundea eta humanismoa ulertu, teozentrismotik antropozentrismora igarotzearekin batera.
2. Bernart Etxepare: euskarazko lehen liburua eta haren garrantzia.
3. Joanes Leizarraga: Itun Berriaren euskaratzea eta hizkuntza kultuaren sorrera.
4. Inprenta eta Kontrarreformaren eragina euskal literaturan.

__________________________________________________

Pedro Agerre, Axular

Pedro Agerre, Axular izenarekin ezaguna, 1556an jaio zen Urdazubin, Nafarroan, eta 1644an hil zen Sarako (Lapurdi) herrian. Bordelen ikasi zuen eta Teologia ikasketak egin zituen Iruñean. Bere bizitza nagusiki Donibane Lohizunen garatu zuen. Axularren obra nagusia Gero (1643) izan zen, eta honek euskal literaturan izandako eragina handia izan da.

XVII. mendea euskararentzat garai zaila izan zen, idazketa gutxi baitzen eta ahozko erabilera zen nagusia. Elizak gizartean eta kulturan zuen eragin handiak literaturaren gaiei ere eragin zien, gehienbat gai erlijiosoetara bideratuz. Axularrek, ordea, euskararen idatzizko erabilera sustatu nahi izan zuen, hizkuntzaren iraunkortasuna eta aberastasuna bultzatuz.

Bere lanetan, Axularrek bizitzaren zentzua, damua, errepikapena, morala eta zuzentasuna landu zituen. Bere ustez, gizakiaren helburua Jainkoaren aurrean bizitza zuzena eta kristau-eredua jarraitzea zen. Gero lanean, Axularrek gizakiaren joera atzeratzailea eta horrek eragin dezakeen damua aztertzen du, baita denboraren erabilera arduratsua aldarrikatzen ere. Bekatuen eta salbazioaren inguruko gogoetetan, penitentzia eta damua defendatzen ditu, bizitza espirituala eta moralmente zuzena bizitzeko deia eginez.

Axularrek euskal literaturan euskara literarioa gorenera eraman zuen, eta bere estilo dotore eta sakona eredu bihurtu zen. Gero lanak euskal literaturan eragin handia izan zuen eta Axularren ekarpena euskararen idatzizko literaturaren garapenean ezinbestekoa izan da. Gizarteari euskararen erabilera eta idazketa sustatzeko ahalegina egin zuen, hizkuntzaren biziraupena bermatuz.

Laburpena: Literatura Ahozkoa

Literatura ahozkorra izan da lehenengo literatur adierazpen forma kultura guztietan, idazkera sartzen zen aurretik eta batez ere inprenta asmatzen zen aurretik garatua. Honek edukiak ahozko eta memoria bidez transmititzearen gainean oinarritzen da, kantuen, ipuinen, esamoldeen, erromantzeen eta antzerki herrikoien bidez, eta horrek kultur adierazpen horiek denboran zehar iraun ahal izatea ahalbidetu du.

Literatura ahozkorraren ezaugarri nagusiak:

Ahozko transmisioa: Belaunaldiz belaunaldi, gurasoetatik seme-alabei, hori edukiak modu osoan gordetzea zailtzen duen bitartean.

Iraunkortasuna indartzen duten elementuak: Erritmoa, errima, musika, metrika eta dantza, tradizio hauen biziraupen luzeagoa ahalbidetzen dute.

Unibertsaltasuna: Hizkuntza eta kultura guztiek literatura ahozkorra dute beren ondare kulturalaren parte gisa.

Euskal Herriko testuingurua:

• Historikoki nekazaritza, arrantza eta abeltzaintzan oinarritutako gizarte baten ondorioz, euskara komunikazio ahozkorraren hizkuntza izan da gehienbat azken bi mendeetan, idatzizko garapena mugatua izan delarik.
• Muga horren arren, euskarazko literatura ahozkorrak aberastasun eta aniztasun handia du, eta beste hizkuntza tradizio batzuekin parekatu daiteke.
• Euskarazko adierazpen garrantzitsuen artean, ipuinak, esamoldeak, erromantzeak (epikoak eta lirikoak) eta bertsolaritza nabarmentzen dira, poesia inprobisatuaren bizirik dagoen praktika, eta baita pastoral herrikoien antzezlanak ere.

Euskal literatura ahozkorraren generoak:

1. Erromantze epikoak: XV. eta XVI. mendeetako gertakari historikoetan oinarritutakoak.
2. Erromantze lirikoak: XVIII. mendean zabaldutakoak.
3. Antzerki herrikoia: Pastorala bezalako antzezlan tradizionalak, gaur egun ere kontserbatzen direnak.

1. Kopla Zaharrak: Abesti tradizional hauek jai-egunetan interpretatzen dira eta iraganean janari bilketa egiteko errondetan abesten ziren. Gaur egun, dirua biltzen da, tradizioaren bilakaera islatuz.

2. Aita San Miguel: Aita San Miguel figura garrantzitsua da euskal kulturan. "Aita San Miguel Iurreta" abestian, familiako harremanak eta ospakizun tradizionalak islatzen dira, naturaren elementuak eta tokiko janariak adieraziz.

3. Familia eta Nostalgia: "Amaren Alabarik" abestian, nostalgia eta familiako loturak azpimarratzen dira, naturarekin lotutako elementuekin batera.

4. Kultura Digitala: Ahozko literatura, Wikipedia eta Musikasten.eus bezalako plataformek euskal kulturaren iragana eta oraina ezagutarazten laguntzen dute, gazteei kulturaren aberastasuna baloratzen lagunduz.

5. Naturaren Garrantzia: Euskal kulturak naturarekin duen harremana garrantzitsua da, eta loreak, fruituak eta animaliek tradizioetan eta abestietan agertzen dira, identitatearen osagai gisa.