Euskal Literaturaren Historia: Pizkundetik Gaur Egunera

Euskal Pizkundea (1876-1936)

Euskal kultura eta literaturaren berpiztea izan zen, XIX. mendearen amaieratik XX. mendearen hasiera arte. Mugimendu kultural eta politiko zabala izan zen, euskal literaturan aldaketa nabarmenak ekarri zituena.

Ezaugarri nagusiak:

• Aldaketa sozioekonomikoek eta ideologikoek eragina izan zuten.
• Mugimenduaren helburua euskal identitate kulturala eta hizkuntzaren garapena sustatzea zen.
• Aldizkari garrantzitsuak: Euskalduna, Euskal Herria eta Euskaltzale.
• Lore Jokoak: Olerkiak bultzatu zituzten lehiaketak.

Euskal Pizkundearen Gailurra: Olerkariak

Testuingurua: aldaketa sozial eta ekonomiko handiak XIX. mendearen amaieran. Abertzaletasunaren ideologia indartu zen. Sabino Aranak euskara garbi eta estandar bat sortzea sustatu zuen (maileguak ezabatuz).

Ezaugarri nagusiak:

• Euskararen lanketa zorrotza, hizkuntza kultu bat sortzeko helburuz.
• Erdal lexikoa ezabatzeko beharra izan zuten.

Olerkariak (1926-1936):

• Pizkundearen garaiko poetak.
• 1930ean Euskaltzaleak elkartea sortu zuten, Xabier Lizardik (poeta) zuzendua.
• Euskara idatzia eta literaturaren erreferentzialtasuna sustatu zituzten.

Idazle nabarmenenak:

1. Jose Maria Agirre (1896-1932)
2. Estepan Urkiaga (1905-1937)
3. Nicolas Ormaetxea (1888-1961)

Gerra Ondoren (1939-1975)

1936ko Gerra Zibilaren ostean eta frankismoaren garaian, euskal kultura eta hizkuntza egoera itogarrian bizi izan ziren. Literaturak errepresio ideologiko eta linguistikoa jasan zuen.

Frankismoaren eragina:

• Euskara debekatua zegoen eskoletan eta administrazioan.
• Literatura klandestinoki edo euskal diasporaren bitartez garatu zen.

Literaturaren bilakaera:

• 50eko hamarkadan poesia sinbolista izan zen nagusi.
• 60ko hamarkadan, Gabriel Arestiren eskutik, poesia soziala berpiztu zen.

Poesia Sinbolista (1952-1962)

Poesia sinbolistak hitzez hitz baino gehiago adierazi nahi du, metaforak erabiliz. Jon Mirande (1925-1972) Pariseko euskaldun idazlea izan zen, eta poesia sinbolista berritu zuen euskal literaturan.

Ezaugarriak:

• Metafora konplexuak eta hizkuntza berritzailea.
• Gai polemikoak: moralaren kritika, bakardadea eta existentzialismoa.

Poesia Soziala (1963-1975)

Poesia soziala XX. mendeko bigarren erdialdean garatu zen mugimendua da, eta konpromiso politiko eta soziala izan zuen ardatz nagusi:

Gai nagusiak:

• Langile klasearen egoera eta injustiziak.
• Euskaldunen identitatea eta herriaren biziraupena.
• Bilbo eta inguruko industrializazioaren ondorioak.

Hizkuntza eta estiloa:

• Arestiren poesian metafora sinpleak erabiltzen dira: harria, hitza, ogia bezalako irudiak herriaren indar sinbolikoaren adierazle dira.
• Hizkuntza zuzena eta argia, klase herrikoiari zuzendua.

Beste egile nabarmenak:

• Xabier Lete.
• Amaia Lasa eta Arantxa Urretabizkaia.

Abangoardien Garaia (1975-gaur egun)

1975ean frankismoaren amaierarekin, euskal literatura berpiztu zen, eta aldaketa handiak ekarri zituen arlo politikoan eta kulturalean. Garai honetan, aldizkariak eta talde literarioak oso garrantzitsuak izan ziren:

Aldizkari eta talde garrantzitsuak:

• Ustela (1975-76)
• Pott (1978-80)
• Oh! Euzkadi (1979-83)

Bernardo Atxaga (Pott taldeko kidea) aro berriaren abangoardiaren ikur bihurtu zen.

Lan aipagarria:

• Etiopia (1978): Euskal poesia modernoaren adibide garrantzitsua.

Literatura Garaikidearen ezaugarriak:

• Estiloa: Hizkuntza esperimentala, abangoardista eta berritzailea.
• Gaiak: Garai berriko aldaketa politiko eta sozialak, nortasunaren bilaketa, modernitatearen krisia.

Zubereraren Ezaugarri Batzuk

1. Ezaugarri fonetiko eta morfologikoak:

• ia > i laburtzailea: naiz > niz
• Adlatiboaren -(r)at atzizkia: xuberualat
• Seigarren bokala: lekhu
• u > o txandakatzea sudurkariaren aurrean: hunat
• Kausazkoak egiteko atzizkia: beitut
• -ñi atzizki txikigarria: Lurrañat
• Dardakari bakunaren galera: Pastoalak
• Eheleztatu: hitz egin
• Erran: esan
• Untsa: ondo/ongi
• Zumait: zenbait
• Amiñi: apurtso bat
• Aski: nahikoa

2. Beste adibide batzuk:

• Nundusun: u bokala.
• Ekhia: 'eguzkia' esan nahi du, hasperena kontsonantearen ondoren.
• Alarguntsa: Atzizki fenomenoa -sa.
• ene: 'nire'.
• Doluturen: u bokala.
• Jainko > Jinko: aisi kokapena.
• Gaiaz < Gauen: ai < au.
• Batian < Batean: ia < ea.