Geografia, Ekonomia eta Politikari buruzko Gida Osoa

Geografia Orokorra eta Klima

Munduko Kontinenteak

Gure planetak hainbat kontinente ditu, eta hauek dira nagusiak:

• Amerika
• Afrika
• Asia
• Ozeania
• Antartika

Kliman eragiten duten faktoreak

• Altitudea: Mendi-tontorretan tenperatura hotzagoa da, atmosferak bero gutxiago atxikitzen duelako.
• Latitudea: Ekuatoretik hurbil, tenperatura beroagoa da.
• Itsasoarekiko distantzia: Itsasoa lehorraldea baino astiroago berotu eta hozten da, kostaldeko tenperaturak leunduz.
• Tenperatura: Eguzki-orduen, itsasoarekiko distantziaren eta altitudearen arabera aldatzen da.
• Presio atmosferikoa: Aldatzen denean, depresioak eta antizikloiak sortzen ditu.
• Haizea: Aire-masen mugimendua da.
• Hodeiak: Prezipitazioak baldintzatzen dituzte.
• Prezipitazioak: Hezetasun-maila adierazten dute eta funtsezkoak dira landaredia hazi eta gara dadin.

Leku Geografiko Adierazgarriak

Mendiak eta Mendikateak

• Andeak
• Himalaia (Everest barne)
• Ural mendiak
• Atlas mendiak
• Pirinioak
• Alpeak (Mont Blanc barne)
• Kaukaso (Elbrus barne)

Ibaiak

• Mississippi
• Amazonas
• Danubio
• Nilo
• Kongo
• Indo
• Yangtze
• Volga
• Rhin

Itsasoak, Uharteak eta Penintsulak

• Itsasoak: Gorria, Kaspiar itsasoa, Beltza, Mediterraneoa.
• Uharteak: Islandia, Britainia Handia, Balearrak.
• Penintsulak: Balkanetakoa.

Oharra: Jatorrizko testuan Sahara eta Siberia uharte gisa sailkatu dira oker. Sahara basamortu bat da eta Siberia, berriz, eskualde zabal bat.

Klima Motak Mapan

Hainbat klima mota bereiz daitezke:

• Klima atlantikoa: Kostaldetik erdialdeko mendilerroetaraino zabaltzen da. Prezipitazioak ugariak dira eta tenperaturak leunak, neguan ez oso hotzak eta udan ez oso beroak.
• Trantsizio-klima
• Klima mediterraneo kontinentala
• Goi-mendiko klima

Ekonomia, Nekazaritza eta Globalizazioa

Oinarri Ekonomikoak

• Ekoizpen-faktoreak: Natura-baliabideak, lana eta kapitala.
• Agente ekonomikoak: Kontsumitzaileak, enpresak eta estatua.

Nekazaritzako Faktoreak eta Elementuak

Faktore Naturalak eta Giza Faktoreak

Nekazaritzan hainbat faktorek eragiten dute:

• Klima
• Erliebea
• Lurzoru mota
• Presio demografikoa
• Ohiturak
• Laborantza-teknikak
• Gobernuaren jokabidea

Nekazaritzaren Elementuak

• Labore motak
• Laborantza motak
• Lursailen errendimendua
• Laborantza-sistemak (neurriaren, formaren eta mugen arabera sailkatuak)

Zerbitzuak, Merkataritza eta Garraioa

• Gizarte-zerbitzuak: Pertsonen oinarrizko premiak asetzen dituzte.
• Turismoa: Pertsonak ohiko bizilekutik beste batera aldi baterako joatea da.
• Merkataritza: Salgaiak eta zerbitzuak diru-truke saltzeko, erosteko eta alokatzeko jardueren multzoa da.
• Barne-merkataritza: Estatu baten barruan egiten diren salerosketak.
• Kanpo-merkataritza: Inportazioen eta esportazioen bidez egiten diren salerosketak.
• Esportazioak: Herrialde batek beste bati saltzen dizkion produktuak eta zerbitzuak.
• Inportazioak: Herrialde batek beste bati erosten dizkion produktu eta zerbitzuak.
• Garraioa: Pertsonak, lehengaiak eta produktuak alde batetik bestera eramatea.

Globalizazioa

Globalizazioa politikaren, ekonomiaren eta finantzen nazioartekotze-prozesua da, maiz munduko herrialde guztietan ohiturak eta kultura-erreferentziak uniformizatzea dakarrena.

Globalizazioaren Motorrak

• Ameriketako Estatu Batuak.
• Europar Batasuna, munduko merkataritza-potentzia nagusia.
• Japonia.
• Enpresa multinazionala: Hainbat herrialdetan interesak eta jarduerak dituen enpresa.

Alde Onak eta Txarrak

Alde onak

• Merkataritzaren hazkundea
• Produktuak merkaturatzeko era berriak
• Deskokatzea
• Lan-munduko aldaketak
• Berehalako informazioa
• Kulturaren zabalkundea
• Globalizazio soziopolitikoa

Alde txarrak

• Desberdintasun ekonomikoak handitzea
• Truke desorekatua
• Informazioaren kontrola
• Kulturaren uniformizazioa
• Deskokatzearen ondorio negatiboak
• Gizarte-balio okerrak zabaltzea

Gobernu Formak eta Euskal Erakunde Politikoak

Gobernu Formak

• Demokrazia: Herritarrek dute boterea, eta hauteskunde libreetan aukeratzen dituzte beren ordezkariak.
• Diktadura: Agintea indarraren bidez (kolpe militarra) edo gerra baten ondoren lortzen da.
• Monarkia: Estatuburua monarka bat da (erregea, tsarra edo enperadorea).
• Errepublika: Estatuburua edo errepublikako presidentea hautatua da, eta kargua ezin da oinordetzan jaso.

Euskal Herriko Erakundeak

Ipar Euskal Herria

• Departamenduko Kontseilu Nagusia
• Euskal Elkargoa

Euskal Autonomia Erkidegoa (EAE)

• Eusko Legebiltzarra
• EAEko Auzitegi Nagusia
• Arartekoa
• Herri Kontuen Euskal Epaitegia

Nafarroako Foru Erkidegoa

• Nafarroako Parlamentua
• Nafarroako Gobernua
• Kontuen Ganbera
• Arartekoa