Geologia: Lurzorua, Erliebea eta Kanpo Eragileak

gaia: Lurzorua eta Erliebea

Lurzoruaren Osagai Nagusiak

Lurzorua osatzen duten elementuak honako hauek dira:

• Materia minerala (45% inguru): Harriak, buztina, hareak eta bestelako mineralak.
• Materia organikoa (5% inguru): Landare- eta animalia-hondakinak eta mikroorganismoak.
• Ura (20-30% inguru): Landareentzako funtsezkoa den hezetasuna.
• Airea (20-30% inguru): Sustraiek behar duten oxigenoa eta karbono dioxidoa dauka.

Lurzoruaren Eraketan Eragiten duten Faktoreak

Harri amaren izaera

Bere jatorrizko konposizioak lurzoruaren meteorizazio-abiadura, osagai mineralak, emankortasuna eta propietate fisiko-kimikoak zehazten ditu.

Denbora

Lurzoruaren eboluzioa denborarekin handitzen da: zenbat eta denbora gehiago igaro, orduan eta garatuagoa, lodiagoa eta harri amarekiko desberdinagoa izango da. Gutxienez 50-80 urte behar dira lurzoru bat eratzeko, eta hauek gazteak zein helduak izan daitezke. Lurzoru garatuek eskualdeko klima-baldintzekiko oreka lortzen dutenean, klimax lurzorua deitzen zaie.

Izaki bizidunak

Lurzoruaren eraketa-prozesua (edafogenesia) bizidunek azkartzen dute. Alde batetik, haien deskonposizioan sortutako azidoek harri amaren meteorizazioa bizkortzen dute, eta, bestetik, materia organikoa gehitzen diote lurzoruari, batez ere landareek, deskonposatzean humusa eratuz.

Topografia

Erliebe malkartsuek higadura erraztu eta lurzoruaren eraketa zailtzen dute. Altuerak klima-baldintzak eta lurzoru motak aldatzen ditu, eta eskualde menditsuetan lurzoru-segidak (katena edafikoak) eratzen dira, behetik gora.

Klima

Tenperaturak eta hezetasunak meteorizazioa bizkortzen dute, lurzoruaren garapena baldintzatuz. Klima faktore garrantzitsua da eta, ondorioz, harri ama beretik lurzoru mota desberdinak sor daitezke.

Lurzoruaren Horizonteak

Lurzorua hainbat geruzatan banatzen da, "horizonte" izenez ezagunak:

• O horizontea (Materia organikoa): Hostoak, hondakin organikoak eta humusa.
• A horizontea (Lurzoru emankorrena): Materia organiko eta mineralez aberatsa; landare-sustrai gehienak hemen aurkitzen dira.
• B horizontea (Metatze-horizontea): Mineralez eta buztinez aberatsa, baina materia organiko gutxiago du.
• C horizontea (Harri ama hausten hasten den geruza): Harri ama apurtzen eta deskonposatzen hasi dena.
• R horizontea (Harri ama): Lurzoruaren jatorria den harri ama trinkoa.

Lurzoruaren Sailkapena Latitudearen Arabera

• Goi latitudeak: Tundra, permafrost, goroldioak, likenak eta sastrakadia.
• Tarteko latitudeak: Podzolak, basoetako lurzoru arreak, lurzoru grisak, Mediterraneoko lurzoru gorriak, etab.
• Latitude tropikal eta ekuatorialak: Ferralitak edo lateritak eta bauxitak.

Erliebe Egiturazkoa

Erliebea arroken antolaketa eta mugimendu tektonikoen arabera eratzen da. Adibideak:

• Tolestura-mendiak: Plaken talkak sortuak (adibidez, Pirinioak, Alpeak).
• Faila-mendiak eta grabenak: Arroka-blokeen desplazamendua failen bidez (adibidez, Rift Harana, Alpeen ekialdea).
• Mesak eta muinoak: Eremu horizontaletan geruza gogor eta bigunen arteko higadura diferentziala (adibidez, Araba eta Errioxako mendixkak).

Lur Forma Nagusiak Geomorfologiaren Arabera

Erliebe Bolkanikoa

Erliebe bolkanikoa bolkanismoaren ondorioz sortzen den erliebea da. Hainbat prozesu geologikoren bidez garatzen da, eta hurrengo ezaugarri nagusiak ditu:

• Laba-fluxuak: Laba solidotzean, mendilerroak, laba-plataformak edo laba-uharteak sor daitezke.
• Kraterrak eta kalderak: Sumendi baten leherketaren ondorioz, krater edo kaldera handiak sor daitezke.
• Piroklastoak: Eztanda bolkanikoetan kanporatutako piroklastoak (errautsak, harriak eta beste material batzuk) lurrean pilatzean, tefra-konoak edo laharrak sortzen dira.

Erliebe Granitikoa

Granitozko harrietan meteorizazioaren eta higaduraren ondorioz eratutako erliebea da. Honen ezaugarri nagusiak berrokalak (harrizko multzo biribilduak), toreak eta tafoniak dira, haizeak eta urak eragindako higaduraren ondorioz.

Erliebe Karstikoa

Erliebe karstikoaren garapena baldintzatzen duten faktoreak:

• Klima: Karstaren garapena hezetasun altuak (euria) eta tenperatura epelak sustatzen dute. Tenperatura altuek uraren disoluzio-gaitasuna bizkortzen dute, eta hezetasunak uraren iragazketa laguntzen du.
• Topografia: Karstaren garapena erliebe malkartsu eta menditsuetan azkarrago gertatzen da, non uraren isurketa eta iragazketa errazten duten maldek eta pitzadurek.
• Harrien egitura eta ehundura: Pitzadurek eta hausturek uraren sarrera eta disoluzioa errazten dute, karstifikazioa bizkortuz. Arroka karbonatikoek, kareharriak kasu, egitura hauetan uraren disoluzioa pairatzen dute, karstaren formak sortuz.
• Lurzorua eta landaretza: Lurzoru oso garatuak eta landaretza ugariko eskualdeetan, iragazitako ura azidotu egiten da eta karstaren garapena sustatzen du.

Morfologia Karstikoa

• Forma exokarstikoak: Dolinak, lapiazak, poljeak, tobak, iturburuak, arroila edo sakan flubiokarstikoa.
• Forma endokarstikoak: Leizeak, galeriak, espeleotemak, metakin detritikoak (autoktonoak eta aloktonoak), aretoak eta putzuak.

Karsta eta Lurpeko Urak

Karsta eta lurpeko urak estuki lotuta daude, izan ere, karstifikazioa uraren disoluzioaren ondorioz gertatzen da, eta horrek lurpeko ur-biltegien sorrera eragiten du. Prozesuan, urak karbonatozko arrokak (kareharria, dolomita) disolbatzen ditu, leizeak eta kobazuloak sortuz. Ur hori kobazulo, galeria eta akuiferoetan bildu eta gorde daiteke, sistema hidrologiko konplexuak eratuz. Karsteko urak normalean garbiak izan ohi dira, baina disolbatutako mineralek (burdina, magnesioa, kaltzioa) haien kalitatea alda dezakete.

gaia: Kanpo Eragile Geologikoak

Ibaien, Erreken eta Uharren Ekintza Geologikoa

Isurketa-urak

Ibaiek, errekeek eta uharrek higadura, garraio eta sedimentazio prozesu geologikoak eragiten dituzte. Horrek lurraren erliebean aldaketak eta ur-biltegien formak sortzen ditu.

Ibaien Ekintza Geologikoa

Ibaien ekintza geologikoa uraren bidez lurraren erliebean egiten duten higadura, garraioa eta sedimentazioa da. Ibaiek materialak (harea, harria, buztina) garraiatzen dituzte, eta horrek ibai-bideak zabaltzen eta meandroak edo arroilak sortzen ditu. Ibaiek sedimentuak pilatzen dituzte deltak edo terrazak osatuz, eta ibaiaren ahoan estuarioak sortzen dira.

Ibilgu Motak

Bi mota nagusi daude: harri gaineko ibaiak (material handiak eta malkartsuak garraiatzen dituzte) eta ibai alubialak (material finak eta sedimentazio handiagoa dutenak). Garraiatutako materialak lodiak (harriak, legarrak) edo finak (harea, buztina, limoa) izan daitezke.

Itsasoaren Ekintza Geologikoa

Olatuak

Olatuen ekintza geologikoak higadura eta sedimentazioa sortzen ditu itsasertzetan, kostaldeko erliebeak eratzen eta hondartzak nahiz itsaslabarrak sortzen lagunduz.

Mareak

Mareak itsasoko ur-mailaren aldaketen ondorioz sortzen diren fenomeno naturalak dira. Mugimendu erritmikoak dira, eta uraren maila igo eta jaisten dute egunean zehar. Mareak Lurra, Ilargia eta Eguzkiaren arteko grabitazio-indarren elkarreraginez sortzen dira.

Itsasertzeko Morfologia

• Sedimentazio-formak: Hondartzak, geziak, tonboloak, barrak, itsasertzeko dunak eta deltak.
• Higadura-formak: Itsaslabarrak, urradura-plataformak edo rasak, arkuak, uhartetxoak eta estuarioak.

Modelatu Glaziarra

Zer da Glaziarra?

Glaziarrak lurraren gainazalean mugimenduan dauden izotz-masa handiak dira, eta higadura- eta sedimentazio-prozesuak eragiten dituzte. Glaziarrak mendi-gailurretan edo poloetan sortzen dira eta, grabitatearen eraginez, maldan behera mugitzen dira.

Glaziarren Anatomia

Glaziar baten egitura eta osagaien azterketa da. Glaziarra izotz-masa handia da, eta bere egitura hainbat ataletan banatzen da. Haren anatomia aztertzeko, barne-egitura (izotz-geruzak, arrakalak...) eta kanpoko ezaugarriak (morrenak, glaziar-mihia...) hartu behar dira kontuan.

Morfologia Glaziarra

Glaziarren morfologiak glaziarren ekintzak eta haien higadura- eta sedimentazio-prozesuek sortzen dituzten erliebe eta formak aztertzen ditu. Glaziarrek lurrean duten eragina mendietan eta kostaldeko eskualdeetan ikus daiteke.