Giza Garapenaren Psikologia: Oinarriak eta Etapak

Garapenaren Psikologia: Sarrera

Definizioa

Garapenaren psikologia ernalketatik heriotzaraino giza bizitzan gertatzen diren aldaketa-prozesuak aztertzen dituen diziplina da.

Helburu Nagusiak

• Identifikatu eta deskribatu: Zer gertatzen den eta nola adierazten den.
• Azaldu: Aldaketen kausak eta eragileak.
• Aurreikusi: Esku-hartze eraginkorrak proposatu.

Garapenaren Arloak

• Psikosoziala (afektiboa): Emozioei eta harremanei lotutakoa.
• Kognitiboa: Ezagutza-prozesuak eta ikasketa.
• Fisikoa eta motorea: Gorputzaren eta mugimenduaren garapena.

Garapenaren Eraginak eta Faktoreak

Faktore Normatiboak

• Definizioa: Denboraldi edo eremu jakinetan pertsona gehienek partekatzen dituzten esperientziak.
• Biologikoak: Heldueraren egutegia.
• Kulturalak eta sozialak: Garai historikoek eta gizarteak markatzen dute.

Faktore Ez-Normatiboak

• Definizioa: Pertsona bakoitzari modu berezian eragiten diotenak.
• Adibideak: Esperientzia atipikoak (adibidez, trauma edo aukera bakarrak).

Herentzia eta Ingurunea

• Herentzia: Ezaugarri genetikoak, inatoak.
• Ingurunea: Esperientziaz jasotako eraginak (kulturala, historikoa, etab.).

Garapenaren Teoriak

Teoria Psikodinamikoak

Freud: Garapen Psikosexuala

Etapak:

• Ahozkoa (0-12/18 hilabete): Plazerra ahoan.
• Uzki fasea (12/18 hilabete – 3 urte): Kontrolarekin lotua.
• Falikakoa (3-6 urte): Identifikazioa eta genero rolen garapena.
• Latentzia (6-12 urte): Sexualitatearen geldialdia.
• Genitala (pubertarotik aurrera): Helduen sexualitate osatua.

Nortasunaren Osagaiak:

• Id: Plazerraren printzipioa.
• Nia: Errealitatearen printzipioa.
• Supernia: Printzipio morala.

Erikson: Garapen Psikosoziala

8 Etapa Nagusi:

• Konfiantza vs. konfiantza-eza (0-1 urte): Itxaropena.
• Autonomia vs. lotsa/zalantza (1-3 urte): Borondatea.
• Iniziatiba vs. kulpa (3-6 urte): Asmoa.
• Langile vs. gutxiagotasuna (6-12 urte): Trebetasuna.
• Identitatea vs. identitatearen nahastea (12-20 urte): Leialtasuna.
• Intimitatea vs. bakardadea (20-40 urte): Maitasuna.
• Sorkuntza vs. geldotasuna (40-60 urte): Zaintza.
• Osotasuna vs. desesperazioa (60+): Jakintza.

Ikaskuntza Teoriak

• Skinner eta Pavlov: Portaera ikasketa baldintzapen bidez.
• Bandura: Ikaskuntza soziala, behaketaz ikasketa eta ereduak imitatzea.

Ikuspegi Kognitiboa

Piaget: Ezagutzaren Garapena Etapetan

• Sentsorio-motorea (0-2 urte): Mundu fisikoarekin interakzioa.
• Aurre-eragiketak (2-6/7 urte): Sinboloen erabilera.
• Eragiketa zehatzak (6/7-11/12 urte): Arrazoiketa logiko zehatza.
• Eragiketa formalak (nerabezaroan): Abstrakzioa eta hipotesiak.

Vygotsky

Garapen kognitiboa testuinguru sozialaren eta hizkuntzaren bidez.

Metodo Zientifikoa Psikologian

Metodoak

1. Arazoa identifikatu.
2. Hipotesiak sortu.
3. Datuak bildu eta aztertu.
4. Ondorioak atera eta emaitzak zabaldu.

Diseinuak

• Longitudinala: Pertsona berak denboran zehar aztertzea.
• Zeharkakoa: Adin-talde desberdinak une jakin batean aztertzea.

Beste Kontzeptu Garrantzitsu Batzuk

• Plastizitatea: Sistema nerbiosoaren moldatzeko gaitasuna.
• Aldi sentikorrak: Ikaskuntza edo garapen prozesu jakinetarako unerik onenak.
• Erreakzio marjina: Garapenaren malgutasuna ingurumenaren arabera.

Haurdunaldiaren Etapak

Aldi Germinala (0-2 aste)

• Zelulen banaketa azkarra (mitosia).
• Blastozistoa umetokira iritsi eta ezartzen hasten da (7-8. egunean).

Azal Germinalak:

• Ektodermoa: Azala, nerbio-sistema, zentzumenak.
• Endodermoa: Digestio eta arnasketa aparatua.
• Mesodermoa: Gihar, hezur-sistema eta zirkulazio sistema.

Enbrioi Aldia (3-8 aste)

• Organo eta gorputz sistemak garatzen dira (morfogenesia eta histogenesia).
• Zaurgarritasun handiko aldia: Berezko abortuak kaltetuen dauden enbrioietan ohikoak dira.

Fetu Aldia (8 astetik jaio arte)

• Garapen azkarra: 8. astean bihotz taupadak eta erreflexuak.
• 9. hilabetean lo-patroiak eta entzumena.
• 9. hilabetean hazkundea moteltzen da, jaio aurretik organo guztiak prestatuta.

Faktoreen Eragina Haurdunaldian

Barneko Faktoreak

• Amaren Egoera Fisikoa eta Adina:

  • Gehiegizko pisua: Preklampsia, diabetesa eta haurraren pisu gehiegizkoa.
  • Adina:
    • Gazteegi: Erditze goiztiarra, pisu baxuko haurrak.
    • Adin handia: Arazo kongenito gehiago (trisomiak, hodi neuralaren arazoak).
• Estresa eta esfortzua: Estresak malformazioak, garapen neurologikoaren oztopoak eta pisu baxua eragin ditzake.

Kanpoko Faktoreak

• Toxikoak eta erradiazioak: Metal astunak, intsektizidak eta erradiazioek arazo neurologikoak eta malformazioak eragin ditzakete.
• Substantzien kontsumoa:
  • Nikotina eta alkohola: Garapen motela, pisu baxua eta arazo neurologikoak.
  • Droga ez-legezkoak: Abstinentzia-sindromea eta garapen kognitiboaren arazoak.

Gaixotasunak

• Rubeola: Itsutasuna, bihotzeko arazoak eta abortua.
• Diabetesa: Malformazio kongenitoak, batez ere bihotzean eta nerbio sisteman.
• Hipotiroidismoa: Pisu baxuko haurrak eta erditze goiztiarrak.

Faktore Kaltegarriak: Teratogenoak

Dosia eta garapenaren momentua erabakigarriak dira.

Adibideak

• Azido folikoaren eza: Hodi neuralaren akatsak.
• Talidomida eta medikamentu batzuk: Malformazio fisiko eta neurologikoak.

Lehen Haurtzaroa (0-3 urte)

Jaioberrien Erreflexuak

Biziraupenerako balioa dute eta progresiboki jokabide nahitakoekin ordezkatzen dira.

Garrantzitsuenak:

• Xurgatzea: Ezpainak ukitzean haurra xurgatzen hasten da (4. hilabete arte).
• Moroa: Bat-bateko aldaketan besoak irekitzen ditu.
• Atzipena: Esku-ahurra ukitzean objektua estutzen du.

Garapen Fisikoa eta Psikomotorra

Printzipioak:

• Zefalo-kaudala: Garapena burutik oinetarakoa.
• Proximo-distala: Barrutik kanporakoa (enborretik muturretaraino).

Burmuinaren Garapena:

• Sinapsi gehiegi: Jaiotzatik 4 urtera sortzen dira.
• Inausketa: Ez diren konexioak desagertzen dira.
• Mielinizazioa: Erabilienak indartzen dira.

Garapen Afektiboa: Atxikimendua

Atxikimenduaren Definizioa

Haurraren eta zaintzailearen artean sortzen den lotura afektiboa, elkarreragin errepikatuen ondorioz.

Funtzio Nagusiak:

• Segurtasuna: Haurrak esploratzeko eta garatzeko oinarria.
• Biziraupena eta harremanetarako gaitasuna.

Atxikimendu Motak

• Ziurra (%65-70): A.I.ri (Atxikimendu Irudiari) lehentasun argia. Banaketan herstura moderatua; berriz elkartzean lasaitasuna eta kontaktua bilatzen du.
  • A.I.ren ezaugarriak: Afektiboak, seinaleak ondo interpretatzen dituzte.
• Anbibalentea (%10-15): Herstura handia banaketan; berriz elkartzean portaera anbibalenteak (gerturatu eta aldi berean haserrea).
  • A.I.ren ezaugarriak: Afektiboak baina inkoherenteak.
• Saiheskorra (Ebitatiboa) (%20): A.I.ri lehentasunik ez; banaketa uneetan erantzun gutxi edo batere ez.
  • A.I.ren ezaugarriak: Pazientzia gutxi, haurra baztertzeko joera.
• Desantolatua (%10-12): Jokabide nahasiak: gerturatu eta aldi berean urruntzea, tristura edo apatia.
  • A.I.ren ezaugarriak: Tratu txarrak edo babes eta bazterketaren zikloak.

Atxikimenduaren Eragileak

• A.I.ren ezaugarriak: Sentsibilitatea, koherentzia, eta erantzunen egokitasuna.
• Haurraren ezaugarriak: Tenperamentua, garapen neurologikoa.
• Testuingurua: Familia, bikote erlazioa, klase soziala.

Atxikimenduaren Garrantzia

Atxikimendu ziurraren onurak:

• Gizarte harreman egokiak (enpatia, konfiantza).
• Oreka emozionala eta erresilientzia.
• Garapen neurokognitibo eta immunologiko osasuntsua.

Garapen Kognitiboa (Piaget)

Etapa Sentsorio-Motorea (0-2 urte)

• Objektuaren iraunkortasuna garatzen da (objektua ikusten ez bada ere existitzen dela ulertzea).
• Jarduerak: objektuak aztertzea, kausalitatea ulertzea.

Bigarren Haurtzaroa (3-12 urte)

Garapen Fisiko-Motorea

Ezaugarriak:

• Garapena motelagoa baina gihartsuagoa.
• 12 urterako proportzioak helduaren antzekoak.
• Lateralitatearen finkapena: 6 urterako.

Nerbio Sistema Zentralaren (NSZ) Garapena:

• Arreta: Kontrol eta iraunkortasun handiagoa.
• Oroimena eta mugimenduak: Automatizazioa.

Esfinterren Kontrola:

• Ez irakatsi; beharrezkoak: NSZ heltzea, autokontzientzia, autonomia-desioa.
• Gaueko enuresia: 5 urterekin haurren %10-15ek (familian eragina).

Garapen Kognitiboa

Aurre-Eragiketa Etapa (2-6/7 urte):

• Zentrazioa: Alderdi bakar batean oinarritzea.
• Itxura Pertzeptiboa: Itxuran edo "antza" batean fidatzea.
• Egozentrismoa: Bere ikuspegi subjektiboarekin mugatuta.
• Funtzio Sinbolikoa: Hizkuntza, jolas sinbolikoa, eta marrazkia garatzen dira.

Pentsamendu Intuitiboa (4-6 urte):

• Itzulezintasuna: Ekintza mentalaren abiapuntura itzultzeko zailtasunak.
• Estatismoa: Aldaketak edo transformazioak ulertzeko zailtasunak.

Eragiketa Zehatzak (6/7-12 urte):

• Zentrazioa eta itzulezintasuna gainditzea.
• Arazo konkretuak lantzeko logika erabiltzea.
• Abstrakzio-maila mugatua (errealitatetik aldentzeko zailtasunak).

Garapen Psikosoziala

Autokontzeptua:

• 3-4 urte: Ezaugarri zehatzak eta lotura gabekoak; ikuspegi positiboa.
• 7-8 urte: Errealistagoa, ezaugarri kontrajarriak eta arlo anitzetan ordenatuta. "Ni ideala" eta "ni errealaren" arteko konparaketak.

Adimenaren Teoria:

• Besteek egoera mentalak dituztela ulertzea (4 urtetik aurrera).
• 2 urtetik: Aurrekariak (besteen intentzioak edo desirak ulertzea).

Identitatea:

• Sexua:
  • 2-3 urte: Sexu-identifikazioa.
  • 6 urte: Sexuaren iraunkortasuna ulertzea.
• Generoa: Sexu bereko eredu eta jolaskideak bilatzea.
• Moralitatea: 6-7 urtera arte: moralitatea eta konbentzionalitatea bereizteko zailtasunak.

Emozioen Garapena:

• 7-8 urte: Emozio anbibalenteak ulertzea.
• Lotsa, harrotasuna eta kulpa bezalako emozio soziomoralak agertzea.
• Adierazpen emozionalaren arauak ulertzea: testuingurua eta lekuaren arabera egokitzea.