Ikaskuntzaren Oinarrizko Teoriak

1. Baldintzapen Eragile edo Instrumentala

Baldintzapen eragilea, borondatezko jokabideari buruzkoa da, jokabide berriak nola eta zergatik ikasten diren azaltzea ahalbidetzen digu. Subjektu batek trukean zerbait eskuratzeko zerbait egiten duenean gertatzen da. Subjektuak errefortzu bidez indartutako jokaerak errepikatzeko probabilitate altuagoa du. Barne hartzen diren jokabideak sari bat lortzeko edo zigor moduko estimuluak desagertzeko helburua dutenak dira.

Baldintzapen eragilea edo instrumentala deritzo jarduten denean errefortzu bat lortzeko. Organismoaren erantzuna helburu bat lortzeko bitartekoa delako.

1.1. Lehenengo Ikerketak

Edward L. Thorndikek baldintzapen instrumentalaren azterketak egin zituen. Katuak sartzen zituen berak diseinatutako kutxetan eta janari puska bat uzten zien kanpoan. Kisketadun ate bat zeukaten kutxek. Hasieran, erantzun estereotipatuak ematen zituzten katuek:

• Janaria barroten artean usaintzea
• Kaiolako paretak kolpatzea
• Kisketa sakatu eta janaria ahalbidetzen zien atea zabaltzen zuten arte

Hasieran, nahi gabe sakatzen zuten kisketa. Gerora, katuek gero eta azkarrago irekitzen zuten atea, lehenago sari bat (janaria) eskuratu baitzuten hori egitean. Gero eta entsegu gehiago egiterakoan, kaiolan sartzen zirenetik irten arteko denbora laburragoa zen.

Thorndikek ondorioaren legea ezarri zuen: “Egoera jakin batean emaitza positiboa ematen duen edozein jokaera probableagoa bihurtuko da etorkizunean”. Erantzun baten atzetik gertaera positibo bat badator, estimuluaren eta erantzunaren arteko asoziazioa sendotu egiten da, eta erantzunari gertaera desatsegin batek jarraitzen badio, asoziazioa ahuldu egiten da.

1.2. Baldintzapen Instrumentalaren Elementuak

Baldintzapen instrumentala ikaskuntza bat da, erantzun boluntario bat indartu edo ahuldu egiten den, ondorioak positiboak edo negatiboak izatearen arabera. Helburu bati zuzendutakoak. Norbanakoak sari bat du jokaera jakin bat egiteagatik. Baldintzapen klasikoan ez bezala, jokabideak estimuluen presentziarekiko (janaria, ura…) erantzun biologiko naturalak dira. Baldintzapen eragilean, aldiz, organismo batek bere ingurunean eragiten du eta erantzun boluntarioak ematen ditu emaitza desiragarri bat eragiteko.

Jokaera baten probabilitatea gehitzen duen estimulu bat da errefortzua, apetitiboa zein abertsiboa izan daiteke. Ondorio atsegingarri bat estimulu apetitiboa da eta ondorio gogaikarri bat estimulu abertsiboa. Skinnerren ustez bereizi behar dira errefortzu primarioak eta sekundarioak:

• Errefortzu primarioak: Biologikoki garrantzitsuak diren estimuluak, berezkoak (janaria, ura, sexu-jarduera).
• Errefortzu sekundarioak: Estimulu hauek ez dira berezkoak, ikasitakoak baizik. Gogobetekoa den beste zerbaitekin lotura dute, baina ez digute berez hori ematen (dirua, errekonozimendu soziala).

1.3. Skinner: Jokaeraren Eraldaketa

Skinnerrek jokabidea eraldatzeko teknikak ikertu eta garatu zituen. Horretarako erabilitako prozedurari moldatzea deritzo eta sarien bitartez subjektuaren jokaera bideratzean datza, lortu nahi den portaera iritsi dadin. Hainbat ikerketa egin zituen animaliekin.

Kaiola baten barruan dagoen uso bat aztertuz gero, janaria emateko ordua iristean ez bazaio ematen, aztoratu eta mugitzen hasten da. Mugimendu hauek direla eta, gerta daiteke nahi gabe alboan duen palanka bati eragitea, janaria erortzen utziko duen zulo bat irekiz. Hasieran ez du palanka eragitea janaria lortzearekin lotuko, baina errepikatu ostean bien arteko lotura ezarriko du. Zerbait lortzeko erantzun bat ematen ikasi duela esan daiteke. Orduan, estimulu neutroa zen palanka, baldintzaturiko estimulu bihurtu da. Usoak nahi duen janaria lortzeko erantzun bat sortzeko (palankari eragitea) gai izango den estimulua.

1.4. Baldintzapen Eragileko Prozedurak

Lau mota daude:

A. Errefortzu Positiboa

Erantzunaren maiztasuna areagotzen duen objektu, sari edo jokaera da (adibidez, janaria eta dirua). Mekanismo eraginkorrak dira animaliek eta gizakiek ikas dezaten. Aldagai hauen menpe dago:

• Zenbat eta handiagoa izan sari kantitatea, orduan eta handiagoa egindako esfortzua. Sari mota aldatzen badugu, aldaketa bat gertatzen da jokaeran.
• Errefortzuaren eta jokaera indartuaren artean denbora-hurbiltasuna behar da. Errefortzuaren entrega atzeratzen bada, jokaeraren egokitzapena murrizten da.
• Motibazio maila funtsezkoa da ikaskuntzan. Bi arratoi hartzen baditugu, bat gosez eta bestea ase eginda, helmugan haragi puska bat duen laberintoan, lehenengoak bidea egingo du, eta bigarrena ikusmiran ibiliko da.

B. Errefortzu Negatiboa

Jokaera bat egitean estimulu abertsibo edo desatsegin bat ezabatzen duenean gertatzen da. Bi prozedura daude:

• 1. Ihes baldintzapena: Subjektuari estimulu abertsiboa aplikatu eta honek, hori eteteko, bilatzen ari garen erantzuna ematen duenean gertatzen da. Subjektuak estimulu desatsegina desager dadin erantzuten du, estimulua agertu ondoren.
• 2. Saihespen baldintzapena: Subjektuari estimulu abertsiboa ez aplikatzeko honek bilatzen ari garen erantzuna ematen duenean gertatzen da. Subjektuak ikasi du jokabide zehatz bat izanez gero ez duela estimulu desatsegin hori jasango, horregatik hori gertatu aurretik erantzun jakin bat ematen du. Estimulu desatsegina baino lehenago gertatzen da.

C. Omisioagatiko Entrenamendua

Erantzun eragileak indartzaile apetitibo baten edo gertakari atsegin baten aurkezpena saihesten duenean gertatzen da. Jokabide batek sariaren omisioa dakar. Esaterako, gurasoek seme-alabei ikasbidaia batera joaten uzten ez dietenean.

D. Zigorra

Errefortzuaren kontrako efektua duen estimulua da zigorra, hau da, jokaera bat gertatzeko aukera edo maiztasuna murrizten ditu. Nahi ez diren jokabideekin bukatzeko erabiltzen dira zigorrak. Adibidez, suhiltzaile bat berandu iritsi da bere lanera eta bere nagusiaren errieta jaso du. Nahi ez den jokabidea izateagatik ordaintzen den prezioa da zigorra eta baliagarria da zenbait arautara atxikimendua lortzeko mehatxu gisa. Jokabide bat gutxitzea eragiten du zigorrak, jarraitzen duen gertakaria estimulu abertsibo bat delako. Zigorraren eragozpen handiena zera da: egin behar ez denaz informatzen duela, baina ez du erakusten zer egin behar den. Bi mota daude:

• 1. Zigor positiboa: Estimulu abertsiboa aplikatzen denean (adibidez, elektrizitatea).
• 2. Zigor negatiboa: Nahi den zerbait kentzea (adibidez, gida-baimena).

1.5. Errefortzu-programak

Garrantzitsua da jokabideak moldatzeko edo baldintzapen eragilea lortzeko erabiltzen diren estimuluak ondo aukeratzea. Errefortzu programa desberdinak daude. Erantzun baten atzetik erreformatzaile bat joan den unea edo modua adierazten duten patroi edo arauak dira errefortzu-programak. Bi mota daude:

• 1. Errefortzu jarraitua: Erreformatzaile baten agerpena eragiten du erantzun bakoitzak; adibidez, uso batek saria jasotzen du tekla bat mokokatzen duen bakoitzean.
• 2. Errefortzu aldizkakoa: Zenbait aldiz baino ez dira indartzen erantzunak; adibidez, makinetara, txanpon makinetan jokatzen duen pertsona batek errefortzu edo saria jasotzen du noizean behin.

Errefortzu aldizkakoaren oinarrizko lau programa daude:

• Arrazoi finkoa: Erantzun finkoen kopuru jakin baten ondoren lortzen da errefortzu bat. Programa honetan erantzunen maiztasuna oso handia eta eraginkorra da. Adibidez, lanetan langileak egindako lanaren arabera kobratzen da, eta ez denboraren arabera.
• Arrazoi aldakorra: Arrazoi finkokoaren antzekoa, baina erreformatzaile bat lortzeko erantzun kopurua aldatzen da. Erantzunen tasa handia da, bizkor erantzutea errefortzua lehenago jasotzea esan nahi baitu. Itxuraz hurrengo errefortzua noiz iritsiko den jakitearen ziurgabetasunak etengabe mantentzen ditu organismoak erantzuna ematen.
• Tarte finkoa: Errefortzua denbora-tarte finko bat igaro ostean agertzen da, beti ere tarte horretan eman beharreko erantzuna ematen bada. Erantzun gutxi lortu ohi dira tartearen hasieran eta asko tartearen amaieran. Hasieran erantzun-tasa txikia izaten da. Ikasle batek azterketa baino egun gutxi batzuk lehenago ikasten duenean, adibidez.
• Tarte aldakorra: Hala gerta daitekeen denbora-tarte baten ondoren dago eskuragarri errefortzua. Erantzun-tasa egonkorrak lortzen dira kasu hauetan. Adibide bat ezusteko azterketak egiten dituen irakasle batena izan daiteke; ikasleek ikasi egiten dute, ez dakitelako noiz den azterketa.

2. Ikaskuntza Soziala

Albert Bandura psikologoak uste du ikaskuntza oro ez zaiola zuzeneko esperientziari zor. Behaketaren bidez ere ikasten dugu, edo beste batzuen jokaera imitatuz. Ikaskuntza guztia sarien eta zigorren emaitza izango balitz, gure ikasteko gaitasuna oso mugatua litzateke.

Behaketa-ikaskuntza subjektuak eredu baten jokabidea ikusten duenean gertatzen da. Banduraren lanetan, errefortzua ereduaren jokabidearen ondorio gisa aurkezten zaigu, eta horrek behatzailearen portaeran eragina izango du. Ondoren, sekuentzia baten bidez jokabide hori subjektuan ezartzen saiatuko da:

• Arreta: Lehenengo fase batean, subjektuak eredu bat bilatzen du eta bere jokabidearen ezaugarriak bereizten ditu.
• Atxikipena: Bigarren fasean, ereduaren jokabideak subjektuaren memorian gordetzen dira.
• Exekutatzea: Azkenik, behatzaileak jokabidea egokia dela uste badu, errepikatu egingo du.
• Ondorioak: Ondoren, burututako jokabide hori baldintzapen-tekniken bitartez indartu daiteke.

Ikaskuntza honek jarduera kognitiboak inplikatzen ditu, hala nola arreta eta memoria, eta horrek baldintzapen sinpleagoetatik bereizten du.

Eredu baten imitazioa handiagoa da eredu horrek zenbat eta erakargarritasun, arrakasta eta botere handiagoa izan. Gizarte tradizionaletan eragin handiagoa zuten gure eguneroko eredu hurbil eta ezagunek; gaur egun, aldiz, ikus-entzunezko bitartekoek pentsamendu-patroiak, jarrerak eta portaera berriak transmititzen dituzte.

Ereduak eraginkorragoak dira hitzak eta ekintzak koherenteak badira. Askotan, pertsonek gauza bat esaten dute eta beste bat egiten dute. Guraso askok honako printzipio hau hartzen dute arautzat: “Egin nik esaten dudana, ez egiten dudana”. Seme-alabek mezu horiek entzuten dituztenean, hipokresia zer den ikasten dute.

Gizakiak beste batzuek egiten dutena egiten eta ikusten ikasten du. Behaketaren bidez, bizimodu positiboak (altruismoa) edo negatiboak (indarkeria) ikasten dira. Ikaskuntza hori garrantzitsua da haurtzaroan eta helduaroan, baina haurrek gehiago ikasten dute helduen jokabidea ikasiz, haiengandik jasotzen dituzten ahozko mezuengandik baino.

3. Ikaskuntza Kognitiboa/Esanguratsua

Barne antolamendu kognitiboaren arabera, subjektuak errealitatea interpretatzen du eta bere esanahi propioak sortzen ditu. Pertsonek ezagutza eskuratzeko, biltegiratzeko, berreskuratzeko eta erabiltzeko baliatzen dituzten prozesu kognitiboak (ezagutza-prozesuak osatzen dituztenak) deskribatzeaz, azaltzeaz eta ulertzeaz arduratzen da psikologia kognitiboa.

Ikaskuntzari buruzko orientazio-aldaketaren ordezkarietako bat da David Ausubel. Bere ustez, ikaskuntza kognitiboak esan nahi du ikasten duguna jada dakigunetik interpretatutako informazio berriaren ondorioa dela. Kontua ez da informazioa erreproduzitzea, baizik eta asimilatzea eta gure aurreko ezagutzetan integratzea. Ikaskuntza esanguratsua gertatzen da informazioa eskuratzea subjektuak aurretik beregan dituen ideien menpekoa denean, eta informazio berriaren eta aurretik zeuden ideien arteko harremanaren bitartez gauzatzen denean.

David Ausubelek lau modu bereizten ditu:

Eduki Berrietara Iristeko Moduaren Arabera Sailkatuz:

• a. Ikaskuntza harkorra: Ikasleak edukiak behin betiko forman jasotzen ditu. Ez du inolako aurkikuntzarik egin beharrik, kontzeptuak ulertu eta asimilatu besterik ez, erreproduzitu ahal izateko.
• b. Aurkikuntza bidezko ikaskuntza: Ikasleak ez ditu edukiak modu pasiboan jasotzen, kontzeptuak eta dagozkien harremanak ezagutzen ditu eta bere aldez aurreko eskema kognitibo bat egokitzeko berriz ordenatzen ditu.

Informazio Berria eta Aurretiko Ideiak eta Ezagutzak Erlazioatzeko Prozesuaren Arabera Sailkatuz:

• a. Ikaskuntza errepikakorra: Ikasleak edukiak ulertu gabe edo bere aldez aurreko ezagutzekin lotu gabe memorizatzen dituztenean gertatzen da, ikasi behar dituen ezagutzei esanahirik aurkitzen ez dienean.
• b. Ikaskuntza esanguratsua: Ikaskuntza honetan, ikasleak dakiena oinarri hartuta (aurrekontzeptuak) eta irakaslearen bitartekari-funtzioari esker, munduaren ezagutza berrantolatzen du (eskema kognitiboak) eta ezagutza hori egoera edo errealitate berrietara transferitzen du.