John Locke: Empirismo e Liberalismo Político

No século XVII, en Inglaterra, houbo enfrontamentos entre partidarios da monarquía absoluta e do parlamentarismo. O rei absoluto e católico Xacobe II foi derrocado pola oposición parlamentarista, que convidou ao holandés Guillerme de Orange a ocupar o trono, dando lugar á Revolución Inglesa ou "Gloriosa". John Locke, nado preto de Bristol nunha familia puritana, destacou como teórico político do bando parlamentario. Exiliado en Holanda por motivos políticos, regresou coa culminación da Revolución Gloriosa e converteuse na figura máxima dos liberais ingleses. O seu Ensaio sobre o entendemento humano é considerado o inicio do pensamento empirista moderno. No Ensaio sobre o goberno civil estableceu as bases do seu pensamento político liberal, e tamén destacou na cuestión relixiosa coa Carta sobre a tolerancia.

A Teoría do Coñecemento de Locke

A teoría do coñecemento de Locke parte da premisa cartesiana de que o coñecemento é soamente de ideas, achegándose así ao pensamento de Descartes. A diferenza clave entre ambos é que Locke rexeita a existencia de ideas innatas. Para o empirismo, todo contido da mente humana é adquirido por experiencia, rompendo así co desprezo dela por parte do racionalismo. A teoría do coñecemento empirista, plenamente desenvolvida, será presentada por Hume.

O Estado de Natureza

Locke sostén na súa filosofía política que os seres humanos, no seu estado orixinal, estaban en total liberdade para dirixir as súas accións e dispoñer das súas propiedades. Neste estado de natureza, hai igualdade entre eles na capacidade de gozar do que ofrece a natureza, igualdade racional e unha tendencia fundamental á autoconservación, o desexo primordial de todos os seres humanos.

Nesta igualdade baséase a lei natural, que prohibe causar dano a outro se non é para reparar unha inxustiza sufrida. Non cumprila vai en contra da tendencia humana á autoconservación, e polas capacidades racionais compartidas por todos, non se pode alegar ignorancia dela. A conservación propia é prioritaria para o individuo sobre a dos demais, chegando ao punto de que ninguén pode destruírse a si mesmo sen atentar gravemente contra a natureza. As Sagradas Escrituras, a razón e a natureza coinciden en presentar este principio como o máis fundamental.

Os Dereitos Naturais

A igualdade de todos os homes fai que compartan dereitos naturais non alienables. No estado de natureza, o poder dun individuo sobre outro só se estende á reclamación da reparación do dano sufrido. Entre estes dereitos están a vida, a saúde e a liberdade, así como o dereito á propiedade privada, moi importante. Os bens obtidos polo propio traballo, necesarios para a propia existencia, non poden ser arrebatados sen consentimento. Cada un pode usalos para trocar por outros que precise. O diñeiro xorde no estado de natureza como medio para facilitar o intercambio de excedentes, xa que pode ser almacenado indefinidamente, ao contrario dos bens perecedoiros.

Do Estado de Natureza ao Estado de Guerra

Os dereitos naturais protéxense no estado de natureza exclusivamente polo cumprimento da lei natural e o dereito que esta outorga para reclamar a reparación das ofensas ou danos. Segundo Locke, pode parecer que non se requiren institucións políticas e xurídicas, como leis ou sistemas de goberno. Non obstante, en certos momentos, a paz e a harmonía rómpense polo exercicio da forza sen dereito. Ao non existir máis que a lei natural na conciencia dos homes, faltan autoridades comúns para resolver os conflitos. Neste punto, a acumulación de diñeiro por parte dalgúns provoca desigualdades económicas, facendo que o dereito inalienable á propiedade privada deba ser defendido por medios superiores aos que proporciona a natureza. Así, o estado de natureza transfórmase nun estado de guerra, que Locke identifica coa monarquía absoluta.

A Sociedade Civil e o Contrato Social

Os problemas do estado de natureza dan orixe á commonwealth ou sociedade civil. O paso a esta explícase como un pacto ou contrato social no que os homes renuncian voluntariamente ao seu dereito natural de xulgar e castigar as ofensas. Este contrato enténdese como un mandato do pobo aos seus representantes, grazas ao cal os individuos conseguen vantaxes. En primeiro lugar, danse a si mesmos unha lei escrita que concreta a lei natural, evitando disputas sobre ela. Establécese un sistema público de xustiza e garántese a propiedade privada. A sociedade civil non é contraria ao estado de natureza, senón que se erixe para asegurar o cumprimento dos dereitos naturais que xa existían previamente. Neste sentido, a teoría política de Locke é un iusnaturalismo, pois o fundamento do dereito está na propia natureza.

O Estado e a División de Poderes

A sociedade civil, que é a organización do pobo para acordar a renuncia de cada un a castigar a inxustiza por si mesmo, crea unha asemblea que elixe un goberno para protexer os dereitos naturais. Así nace o Estado, con tres poderes:

• Lexislativo: reside no parlamento e é supremo, pero responde á confianza do pobo e non pode ir en contra da lei natural.
• Executivo: radica no goberno (monarca e os seus ministros), encargado de facer cumprir as leis.
• Federativo: regula as relacións exteriores.

Aínda que Locke non separa o poder xudicial do executivo, como si ocorrerá na división de poderes de Montesquieu, a súa idea de estado ao servizo das liberdades individuais faino ser considerado pai do liberalismo político e figura central na historia do parlamentarismo inglés.

O Dereito á Rebelión

Dado que a misión do goberno é velar polo cumprimento da lei natural, aceptarase a posibilidade de derrocalo sempre que deixe de servir a este fin. Vemos claramente neste punto como Locke se separa das teorías do dereito divino dos reis para facer depender o seu poder do cumprimento da lei natural. A rebelión permítese cando o goberno deixa de servir aos seus propósitos orixinarios, algo que pode ocorrer por causas externas ou internas. Entre as primeiras está a conquista por un Estado inimigo. Son causas internas de disolución do goberno a unión dos poderes nun único suxeito absoluto, a incapacidade do executivo de facer cumprir a lei e a actuación de executivo ou lexislativo en contra do mandato representativo.

Tolerancia Relixiosa

Locke defende a responsabilidade única de cada individuo ante Deus, rexeitando a posibilidade de que certos homes, como o clero, se encarguen do coidado das almas doutros e os adoutrinen sobre as crenzas que deben profesar. Esta idea é unha consecuencia da súa formación e relixiosidade protestantes. Para este pensador, o estado debe ser secular e non censurar ningunha forma relixiosa que non vai en contra da convivencia social, senón que debe defender e promover a tolerancia. É importante aclarar que, non obstante, o autor liberal rexeitará o ateísmo, considerando que elimina a posibilidade de principios morais, así como o catolicismo, xa que os católicos sempre serán vistos como súbditos de Roma e, por tanto, un problema para o estado.