Latinismoak eta latindar esamoldeak — azalpenak euskaraz

Latinismoak eta latindar esamoldeak — azalpenak

3–29: Esamoldeak eta jatorria

3. AB ILLO TEMPORE: hartaz geroztik. Ab preposizioaz eta ille/illa/illud erakusleaz eta tempus/temporis izenaren ablatibo kasuaz osatuta dago.
4. AD KALENDAS GRAECAS: literalki “greziar kalendak arte” esan nahi du; hau da, zerbait inoiz ez gertatuko dela adierazteko erabiltzen da (Grezian ez baitziren kalendak existitzen). Ad preposizioaz eta Kalendae-arum eta graecus/a/um hitzen akusatibo kasuaz dago osaturik.
5. AGENDA: hitz honen jatorria agendus da, hau da, “egin behar diren gauzak” adierazten dituen forma femeninoan; hau bera agere aditzaren gerundioa da.
6. ALEA IACTA EST: literalki “dadoa botata dago” esan nahi du. Era berean, “zortea botata dago” esamoldearekin itzultzen da. Julio Zesarrek esan omen zuen Italia eta Galia Zisalpinoaren muga zen Rubikon ibaia zeharkatzeko unean. Alea (ae izenaz), iacta (partizipioa) eta est (sum aditzaren oraina) osatzen dute esamoldea.
7. ALMA MATER (edo ALMA PARENS): literalki “ugazama” edo “alai ama/aita” moduan itzultzen da, eta unibertsitatea izendatzeko erabiltzen da. Alma (ae) eta mater (is) izenez osatua dago. ALMA PARENS?
8. ANIMUS IN CONSULENDO LIBER: literalki “erabakitzeko espiritua askea” esan nahi du, eta egun NATO/OTAN erakundearen lema da. Animus izenaz, in preposizioaz, consulendo (gerundioa) eta liber adjektiboaz osatuta dago.
9. ANTE MERIDIEM (a.m.) / POST MERIDIEM (p.m.): Ante meridiem 12:00ak baino lehen dagoela adierazteko erabiltzen da; literalki eguerdia baino lehen esan nahi du (ante preposizioa eta meridies izena). Post meridiem 12:00ak eta gero dela adierazteko erabiltzen da; literalki eguerdia eta gero esan nahi du (post preposizioa eta meridies izena).
10. CAPTATIO BENEVOLENTIAE: erretrorikazko figura hau etimologikoki latinetik dator: captatio-is hitzak zerbait bilatzeko ekintza adierazten du, eta benevolentia-ae “onginahia, borondate ona” esan nahi du. Figura honekin hizlariak publikoaren atentzioa erakarri nahi du.
11. CASUS BELLI: literalki “gerraren kausa” esan nahi du, eta gerra edo liskar baten jatorria adierazteko erabiltzen da. Casus eta bellum izenek osatzen dute, nahiz eta kasu desberdinetan azaldu.
12. CONFER (cf. / cfr.): idazkitan zerbait kontsultatu edo alderatu behar dela adierazten du. Conferre aditzaren 2. pertsona singularreko inperatibotik dator.
13. CONTRADICTIO IN TERMINIS: kontraesan bat suertatzen den egoera edo argumentu bati deritzo. Literalki “kontraesan terminoetan” esan nahi du; contradictio, in preposizioa eta terminis osagaiak ditu.
14. CORRIGENDA: zuzenketaren bat behar duen zerbait adierazteko erabiltzen da; corrigere aditzaren corrigendus gerundiotik dator, “zuzendua izan behar duena”.
15. CUM LAUDE: emaitza edo nota onena adierazteko erabiltzen da. Literalki “gorenarekin” edo “goraiparekin” esan nahi du; cum preposizioaz eta laus/laudis izenez osatua dago.
16. CURRICULUM VITAE: literalki “bizitzaren ibilbidea” esan nahi du; pertsona baten prestakuntza eta ibilbide profesionala jasotzen dituen agiria da, oinarrizko datu pertsonalekin batera. Curriculum eta vita izenez osatua dago.
17. DEFICIT / SUPERAVIT: ekonomian, defizita diru-sarrerak gastuak baino txikiagoak direnean gertatzen da. Aurkako terminoa superavit da, sarrerak gastuak baino handiagoak direnean. Deficit (deficere aditzetik) eta superavit (superare aditzetik) datoz.
18. DESIDERATUM: nahia, jomuga edo oraindik lortu ez den asmo bat adierazten du. Desidero aditzetik dator, “desiratu”.
19. DO UT DES: literalki “ematen dizut, zuk eman diezadazun” esan nahi du; elkartruke batean zerbait ematen denean eta trukean zerbait jasotzen denean erabiltzen da. Do eta ut loturarekin eta des subjuntiboarekin osatua dago.
20. IN ALBIS: literalki “zuriz” geratzea esan nahi du; hau da, espero zena lortzen ez denean edo zerbait ulertzen ez denean. In preposizioaz eta albus izenaz osatua dago.
21. IPSO FACTO: literalki “gauza horren eraginez” esan nahi du, baina askotan zerbait momentuan edo berehala gertatzen dela adierazteko erabiltzen da. Ipse/ipsa/ipsum erakusleaz eta factum izenaz osatua dago.
22. IUNIOR / SENIOR: Iunior “gazteago” esan nahi du (iuvenis hitzetik), eta senior “zaharrago” edo “esperientziadunago” esan nahi du (senex hitzetik). Biak hainbat arlotan erabiltzen dira (lan munduan, kiroletan…), bat gazteen taldea adierazteko eta bestea zaharragoak edo esperientziadunak izendatzeko.
23. PANEM ET CIRCENSES: literalki “ogia eta zirkuko jokoak”; gobernu batek jendea lasai mantentzeko eta gertaera axalak ezkutatzeko erabiltzen duen praktika deskribatzen du. Gramatikalki, panis eta circensis akusatiboaz osaturik dago.
24. PER CAPITA: literalki “buru bakoitzeko” esan nahi du, biztanleko. Caput/capitis hitzaren akusatibo plurala per preposizioarekin lotuta erabiltzen da. Ekonomian eta estatistikan maiz erabiltzen da (per capita errenta, etab.).
25. PLACEBO: oinarri terapeutikorik gabe pazientearengan efektua duen “medikamentu” edo prozedurari deritzo. Placere aditzetik dator, “atsegin izan, gogoko izan”.
26. PRIMUM VIVERE, DEINDE PHILOSOPHARI: “lehenik bizi, ondoren hausnartu” esan nahi du; batzuetan bizitzan lehenik egiteko beharra azpimarratzen du, pentsatu baino lehen ekitea. Primum, vivere, deinde eta philosophari osagaiak ditu.
27. PROSIT: “On egin!” esan nahi du. Prosum aditzetik dator, normalean subjuntiboan adierazten den formarekin.
28. SUI GENERIS: normaltasunetik edo arautik ateratzen den zerbait adierazteko erabiltzen da; literalki “bere genero edo espeziearen berezkoa” esan nahi du.
29. STATU QUO: literalki “dagoen egoeran” esan nahi du, eta garaiko edo momentuko egoera edo baldintzei erreferentzia egiteko erabiltzen da. Statu eta quo osagai ablatiboz osatuta dago.

1–9: Aforismo juridikoak eta testuinguruak

1. Ad impossibilia nemo tenetur. Ezin da inor behartu ahal duena baino gehiago egitera.
2. Adhuc sub iudice lis est. Epaiketa mahai-gainean dago; auzia irtenbiderik aurkitzen ez den bitartean geratzen da.
3. Contra iuris civilis regulas pacta conventa non habentur. Ez da onartzen eskubide zibilearen aurkako itunik.
4. Cui prodest? Delitu-egilea da delituari etekina ateratzen diona.
5. Dura lex sed lex. Legea gogorra izan daiteke, baina legearen arauak bete egin behar dira.
6. Excusatio non petita, accusatio manifesta. Inork ehun gabe azalpenak ematen dituenak bere burua salatzen du.
7. Facta non praesumuntur sed probantur. Ekintzak ezin dira aldez aurretik onartu; frogatu egin behar dira.
8. Ibi potest valere populus ubi leges valent. Herri baten indarra haren legeen betearazpenean datza. Legeak betetzen direnean, herria gobernatzen dute botere egokiek: judiziala, politikoa eta lege bidezkoa.
9. In dubio pro reo. Lege-zalantzarik badago, epaileak salatutakoaren alde egin behar du zalantza onuragarria hartuz.

Lege-ahalmenari eta epaileei buruzko adierazpenak

IUDEX DAMNATUR CUM NOCENS ABSOLVITUR — Errudunari absoluzioa ematen dion epaileak bere burua zigortzen du.

LEGUM OMNES SERVI SUMUS ET LIBERI ESSE POSSIMUS — Legeekiko menpe gaude; horrela bakarrik izan gaitezke benetan libreak.

LIBERTAS EST POTESTAS FACIENDI ID QUOD FACERE IURE LICET — Askatasuna da legez egitea baimenduta dagoena egin ahal izatea.

NEMO ESSE IUDEX IN SUA CAUSA POTEST — Inor ez da epaile bere kasuan.

NEMO INAUDITIS CONDEMNETUR — Inor ezin da zigortu, zigortutakoaren hitza entzun gabe.

OPTIMA EST LEX QUAE MINIMUM RELINQUIT ARBITRIO IUDICIS — Legerik onena epailearen arbitrioari ahalik eta erabaki gutxien uzten diona da; epaile onena ere ahalik eta gutxien erabakitzen duena izango da.

QUI IURE SUO UTITUR NEMINEM LAEDIT — Legearen arabera jokatzen duenak inori kalterik ez egiten dio.