Literatura Klasikoa eta Erdi Arokoa: Gida Osoa

Antzinaroa

Biblia judu eta kristau erlijioen oinarria da. Garai eta egile askoren testu bilduma da, bi zatitan banatuta: Testamentu Zaharra (hebreeraz eta arameraz idatzia) eta Testamentu Berria (grekoz idatzia).

Testamentu Zaharra

Testamentu Zaharra Israelgo herriaren historia kontatzen du. Jesukristoren aurreko historia, sinesmenak eta tradizioak biltzen ditu, generoz eta estiloz desberdinak diren liburuek osatuta.

• Historikoak: “Moisesen Bost Liburuak” (Pentateukoa). Lehenengo lauek munduaren eta gizadiaren sorreratik hasi eta Egiptoko esklabotzatik askatu ondoren Moisesek Israelgo herria Agindutako Lurraldearen bila jarri zuen arteko historia kontatzen dute. Bosgarrenak Jainkoaren agindua jasotzen du.
• Poetikoak: Job (poema dramatiko hunkigarria). Aipagarriak dira Salmoak (gorespen doinu kantuak) eta “Kantarik Ederrena” (maitasunezko kanta bilduma).
• Profetikoak eta Jakinduriazkoak: “Esaera Zaharrak” eta “Kohelet” (edo “Eklesiastes”) liburuek jakinduria moral zaharra biltzen dute.

Testamentu Berria

Testamentu Berriko liburu gehienak grekoz idatzi ziren. Ebanjelioa da genero nagusia, Jesusen bizitzaren eta irakaspenen berri ematen duena. Apostoluen bizitzari buruzko atalek osatzen dute. Epistolak (gutunak) dira beste genero nagusi bat. “Joanen Apokalipsia” azken liburukia da, munduaren amaiera iragartzen duena.

Grezia

Mendebaldeko literatura Grezian sortu zen. Poesia epikoa, lirikoa eta dramatikoa landu ziren bertan.

Epopeia

Homero (K.a. VII. mendea) Quios eta Esmirna artean bizi izan zen. Itsasoko bardoa izan zen. Iliada eta Odisea idatzi zituen.

Greziar Epopeiaren Ezaugarri Formalak

• Ahozko transmisiorako konposatutako kantak (erritmikoak).
• Epitetu epikoak (adibidez, Ulises “zuhurra”).
• Gaia jasoa (aristokraziaren eta heroien mundua).
• Jainkoak protagonisten ekintzetan nahasten dira.
• Guztia patuaren esku dago.
• Iliada: Poema epikoa da. Troiako gerrako gertaerak kontatzen ditu. Greziaren aurkako gerra hori Agamenonek hasten du, Parisek Helena bahitu eta Troiara eramaten duelako. Narrazioak bi ardatz ditu: 1) Agamenon eta Akilesen arteko eztabaida (Briseida kentzen diolako) eta 2) Patroklo hiltzen da eta Akilesek mendeku gisa Hektor hiltzen du.
• Odisea: Ulisesen itzulera kontatzen du. Hiru zatitan banatzen da: 1) Telemako aitaren bila irteten da; 2) Troiako gerratik itzuleran itsasoko bidaia galduan bizitako abenturak; eta 3) Ulises Itakara itzuli eta Telemakoren laguntzaz Penelope, bere emaztea, beretu nahi duten ezkongaiak hiltzen ditu, tronua berrezkuratuz.

Lirika

Lirika barne sentimenduak eta emozioak kantatzeko poesia da.

• Safo (K.a. VIII. mendea)
• Anakreonte (K.a. VI-V. mendeak)
• Pindaro (K.a. VI-V. mendeak)
• Teokrito (K.a. IV-III. mendeak)

Antzerkia

Antzerkia ditiranboetatik sortu zen, nekazari mozorrotuek Dionisoren omenez kantatzen zituzten himno koral erlijiosoetatik. Tespisek burutu zuen berrikuntza: koruko zuzendari eta koruarekin solastuko zen pertsonaia sortu zuen.

Tragedia

Tragediak giza pasioak jorratzen ditu, amaiera tragikoarekin. Tonua eta estiloa jasoak eta solemneak dira. Katarsiaren bidez, ikuslea heroiaren ezbeharrekin identifikatu ondoren, bere burua aske ikusten du.

• Eskilo (K.a. VI-V. mendeak): tragediaren funtsezko arauak finkatu zituen. Obra nagusiak: Prometeo Kateatua eta Orestiada. Azken honetan, Troiatik itzuleran bikote batek Agamenon hil zuen alaba sakrifikatzeagatik. Emakume horren seme-alabek ama eta maitalea hil zituzten, aitaren ohorea mendekatzeko.
• Sofokles (K.a. V. mendea): Edipo Errege obra nagusia. Edipo errege bihurtu zen. Izurriaren zergatiaz kezkatuta, desesperaturik begiak zaurituz itsutu zen, bera baitzen haren eragile. Horretaz ohartzean, jauregira joan eta ama urkatuta aurkitu zuen.
• Euripides (K.a. V. mendea): Medea obra nagusia. Medea Jasonen emaztea zen. Jasonek beste emakume batekin ezkontzeko utzi zuen. Medeak pozoia bidali zion emakumeari. Ez zien utzi bere semeei aitarekin joaten, eta azkenean mendekatzeko hil egin zituen.

Erroma

Komedia

• Plauto (K.a. III-II. mendeak): Herriari atsegin ematea zuen helburu. Hizkuntza arrunta eta kaleko hizkuntza erabili zituen; bizia eta alaia zen. Herriarentzat egindako poesia zen. Obra nagusiak: Soldadu Harroputza, Lapikoa eta Anfitrioia.
• Terentzio (K.a. II. mendea): Jende jantzi eta urbanoari atsegin ematea zuen helburu. Modu finean idatzi zuen, hizkuntza jasoa erabiliz. Pertsonaren psikologian sakondu zuen. Aristokraziaren poeta zen. Obra nagusiak: Androseko Neskatxa eta Anaiak.

Poesia

• Virgilio (K.a. I. mendea): Eneida obra nagusia. Erromaren sorrera mitikoa kontatzen du: Eneas italiarra Kartagoko Dido erreginarekin maitemindu eta geroko istorioa. Erroma eta Augusto bakezale handienari eskainitako omenaldia da. Bukolikoak (edo Eglogak) hamar artzain kanta biltzen ditu. Bertan arkadia deskribatzen du, paraje perfektuaren sinboloa dena, “Locus amoenus” izenez ezaguna.
• Lukrezio (K.a. I. mendea): De rerum natura obra nagusia. Epikuroren ikasgaien ildotik idatzia da. Jainkoen eta heriotzaren beldurrik gabe aske bizitzeko mezua transmititzen du.

Lirika

• Katulo (K.a. I. mendea): Carmina (116 poema).
• Horazio (K.a. I. mendea): Beatus Ille eta Carpe Diem.
• Ovidio (K.a. I. mendea): Maitasun Ikasbidea, Maitasun Sendabidea (maitasunari buruzko aholkuak ematen ditu), Heroidak (gutun bilduma) eta Metamorfosiak (250 legenda mitologiko).

Erdi Aroa

Arabiar Literatura

Mila gau eta bat gehiago ahoz transmititutako ipuin bilduma da, garai eta leku askotako ipuinak biltzen dituena.

Europar Literatura

Lirika

• Trobadoreak: Jantziak eta kultuak ziren. Ez zuten jendaurrean kantatzen. XII. eta XIII. mendeetako poesia da.

XII. mendean sortu zen Proventzako gorte feudaletan. Hango poeten bidez maitasun gortesaua hedatu zen; bere kodea honakoa zen:

1. Zaldunak eta poetak zerbitzariak ziren, eta obedientzia eta errespetua zor zizkioten damari.
2. Maitasun harremana espiritualtasunaren eta haragizko ordainsariaren arteko sentimendua zen, nekez gauzatzen zena.

“Dolce Stil Nuovo” poesia estiloa XIII. mendean indartu zen Toskanan. Emakumea figura espiritual eta idealizatua zen (donna angelicata), emakume aingerutarraren figura topikoa.

• Dante Alighieri (XIII-XIV. mendeak): Florentzian jaio zen. Jainkotiar Komedia Erdi Aroko pentsamenduaren eta kulturaren entziklopedia zabala da. Poema alegoriko luzea da, hiru bertso-lerroko estrofetan idatzia. Erdi Aroko Summa moduko bat osatu zuen. Hiru zatitan banatuta dago: Infernua, Purgatorioa eta Paradisua. Infernua eta Purgatorioa Virgiliok gidatu zituen, eta Paradisuan Beatrize aingerutarraren argitasunak.

Sonetoa: Lau estrofaz osatutako poema da (bi lauko eta bi hiruko), hamaika silabako bertsoekin (endekasilaboak) eta errima kontsonantearekin (ABBA, ABBA, CDE, CDE edo antzekoak).

• Francesco Petrarca (XIV. mendea): Lehen humanista izan zen. Lan klasikoak bildu, aztertu eta garai berrirako zabaldu zituen. Errenazimenduaren aitzindaria izan zen, latindar literaturaren ezagutza filologiko zehatza ekarri zuen. Poeta ere izan zen. Canzoniere italieraz idatzi zuen. Poesia petrarkiarra sortu zuen. Laura, zerutarra izan arren, gizatiarragoa agertzen da. Laurari eskainitako poemak dira. Hiru gai nagusi jorratzen ditu: Jainkoaren maitasuna, ospearen gorazarrea eta Laurarenganako maitasuna. 366 poema ditu, gehienak sonetoak, similez, metaforez eta antitesiz beteak. Poema bilduma koherentea da (denek ordena bat jarraitzen dute).

Narraziogintza

Panchatantra hindu tradizioko ipuin bildumak eragin handia izan zuen Mendebaldean.

• Giovanni Boccaccio (XIV. mendea): Idazle erudito eta jantzia izan zen. Dekamerona obra nagusia. Merkatarrak eta eskulangileak protagonistak dira, burgesia estiloko bizimodua gustuko dutenak. Antolamendu modernoa du. Gaiak iturri tradizionaletik eta arabiar bildumetatik hartu zituen. Ehun ipuin biltzen ditu: izurri beltzetik ihesi 10 lagunek landetxe batean hartu zuten ostatu. Ipuin bana kontatu zuten 10 egunez, hortik Dekamerona izena. Hiru gai nagusi jorratzen ditu: maitasuna munduko eragile nagusi gisa; adimen-argitasuna, norberaren helburuak lortzeko baliabide gisa; eta fortunaren eragina munduko gorabeheretan.
• Geoffrey Chaucer (XIV-XV. mendeak): Canterburyko Ipuinak bertsotan idatzi zituen.