Selectividad
Clasificado en Historia
Escrito el en 
vasco con un tamaño de 19,43 KB
DESAMORTIZAZIOAK: Lurren jabeak: noblezia (maiorazko eran: seme nagusia ondasunak oinordetzan, ez jabe, ezin saldu; honi esker, nobleek ondasun gehienak gorde), eliza (esku hilen eran: ezin saldu), udalak (2 mota: auzo ondasunak herritarrak erabili ordaindu gabe; berezko ondasunak, alokatu udala ordainduz). Liberalentzat lotura estua jabetza askatasun artean, etorkizun ahalik eta onena izateko eskubidea naturala; gizarte kapitalista sortu behar, aukera berdintasuna izateko. Jabeak mugarik gabeko eskubidea behar ondasunak aske erabiltzeko (jabetza pribatua ezinbestekoa liberalentzat); lortzeko maiorazko desagertu, herri ta eliz ondasunak D. / Salmenta prozesu luze, ez jarrai. Hasi: 1767 Karlos III espainiatik botatako jesuiten lurrak saldu. Bukatu: 1924 Calvo Sotelok herri ondasunen D legeak indargabetu. / 1798 Godoy hainbat lur D. 11-13 Cadizeko gorteak jaurerri jurisdikzionalak ezereztu, jaunek biztanleen gainean zeukaten nagusitasuna galdu ta jaurerrietako lurrak ondasun; bereiztea (D eliz ta udalentzako eta jabea aldatzea ekarri; bereiztean EZko jauna jabe liberal bihurtu jabetza oso ta askearekin); noblezia kontra, maiorazkoak ez deuseztatu. 20-23 hirurteko liberalean maiorazkoak deuseztatu; ondasunak aske, saltzeko eskubidea; noblezia kontra, 41 arte ez kendu. 1.Mendizabalen D (36-51): 36ko dekretu bidez eliz ondasunak D (vatikanoak apurtu harreman diplomatikoak espainiarekin). 2.Madozen D (55-24): 55ko dekretu bidez udalen auzo ta berezko ondasun D. 3 2 urrats: 1-lurrak konfiskatu (nazionalizatu), 2-salgai enkante publikoan; dirua GK ordaintzeko, ogasun zorra murrizteko. Ondorioak: Ekonomikoak: Ondasun egitura aldaketa handia (amortizatu ta kolektibotik, aske ta indibidualera). Jabetza egitura mantendu (latifundio: erdi, hego; minifundio: ipar). Estatuak diru sarrerak gehitu (GK ordaindu, ogasun zorra murriztu, ogasuna sinesgarritasuna berreskuratu, mailegu berriak eskatzeko). Ez landutako lurra lantzean produkzioa handitu; errendimendu handiago nekazaritzatik (lagundu: hamarrena ta Mesta ezabatzea, garraio ta komunikabide hobetzea, zerealen aldeko protekzionismo, hazkunde demografiko). Politikoak: Estatu liberal ezarri; liberalismora erakarritako burgesia diruduna (D benetako onuraduna) fidela (ez ugaria), iraultza liberal euskarri izateko. Sozialak: eliza ondasun zatia galdu, estatuak dirulaguntzak mantentzeko; erregimen berriko erakundea, liberalismoarekiko etsaigoa leunduz. Lurrak enkanteetan diru gehien eskaintzen zuenarentzat (aristokrata, burges, militar, merkatari); herri zumearentzat ez. 2 milioi nekazari proletario ta jornalari (lurrik gabeko nekazariak, bizi baldintza gogorrak, urtaro araberako lana); auzo lurrak saltzean erabiltzeko eskubidea galtzeagatik, behe nekazarien bizi baldintzak okertu. Burgesia lurrak erosi ostean noblezi antza ta baloreak hartu. Artistiko ta urbanistiko: Artelan ta kultura ondare handia galdu, hiri espazio berriak; komentu asko abandonatzeagatik. Hirietan aprobetxatu enparantza, lorategi, erabilera zibilerako. Abandonatutako artelan ta ondare kultural asko hondatu edo merke saldu (Europa, AEB museotara).
BERREZARKUNTZA (75-31): Oinarriak: 76 K, prentsa legea, adierazpen ta sindikatu askatasuna, gizonezko sufragio orokor (eskubideak zabaldu). Bipartidismoa: alderdi liberal (Sagasta) ta kontserbadore (Canovas) gobernu txandaketa adosten. Hauteskunde ustelkeriaz (hau kazikismoz). Gainbeheraka: 98 hondamen (koloniak galdu) hasiera. Arazo politiko: txandaketa sistema jarraitu, alderdiak barne zatiketa; periferiako nazionalismo gorakada (Kat, EH); errepublikano ta sozialista parlamentario biltzarra konbokatu (17). Gizarte istilu: aste tragiko (09), sindikatuek greba orokorra (17), pistolerismoa. Militar arazo: maroko auzi, jurisdikzio legea, defentsa batzar (17), Annualeko hondamendi (21). MPR diktadura (23-30).
BIPARTIDISMOA: Canovas asmatzaile. Helburu: egonkortasun politikoa lortzea. 2 alderdi ofizial adostu txandaketa baketsua boterean, besteak politikatik kanpo. Liberal kontserbadoreak (Canovas): jarraitzaileak lur jabe handi, goi burges, aristokrata, goi funtzionario militar ta zibil; inmobilistagoa, indarrean dagoen orduna soziala mantendu nahi. Liberal fusionistak (Sagasta): jarraitzaileak erdi ta behe burges; erreforma sozialak egitearen alde, laikoago. Komunean printzipio asko: 1-Txandaketa sistema 2-Monarkia borbondarra. 3-Subiranotasuna banatuta gorte ta errege 4-76 K 5-Jabetza pribatu. 6- Sistema kapitalista 7-Zentralismo politiko-administratibo: EH foruak kendu (76ko lege bidez soldadutza, zerga orokorrak); gobernuak probintzietako aldundien ta udalen karguen aukeraketan parte (30.000 gorako herrietan gobernuak alkateak aukera; besteak erroldaren araberako sufragioz, jabeek bakarrik parte). 8-Lege murritzaileak: 200 orrialde gutxiagoko idazkiek aldez aurreko zentsura; elizak zentsura argitalpen ta ikuskizunetan, Vatikano konkordatu berreskuratzeko; 79 inprimatze lege bidez berrezarpena erasotzea edo zalantzan jartzea delitu. // Hauteskunde sistema ustel bati esker (laukitxoen sistema). Zerrenda gobernuak onestutako hautagaiekin, ondoan estatu barrutien zerrenda; hautagaiak hauteskunde aurretik ia irabaziak. Arazoak izatekotan hauteskunde iruzurra: aktak faltsutu, botoak erosi, hildakoak boto emaile bihurtu, hautesleak bereganatu; kazikismo bidez. Kazikeak indarkeriaz edo mesedeko hautesleak bereganatzen, irabazi behar alderdiarentzat botoak batuz. Jauntxo hauek inguru bateko eliteko kideak (ez beti aberatsen, bai ahaltsuen), nekazal ingurutan jaun ta jabe. Nekazal giroko gizartea oso itxia, jauntxoak oso errotuta. Kazike finko, estatuarekin bitartekari seguruena (pertsona baliagarri bakar errealitate nazionalaren berri izateko). Nekazariak haren menpe.
NAZIONALISMO PERIFERIKOAK: Berrezarkuntzan estatu antolaketa zentralista, komunitateak desegin nahi izan; goitik ta kulturala, bultzatu espainiar histori orokorra nortasun nazionala sortzeko. Ez inbertsioak irakaskuntza ta komunikazioetan; benetan lokalista komarkalista. Goi burgesiak oligarkia osatu, berrezarkuntz sistema kontrolatu; komunitate periferikoetan behe ta erdi burgesia alderdi nazionalistak (Kat, EH) eta erregionalistak (Gal, And) sortu, denborarekin klasearteko mugimenduak. Galiziako nazionalismoa: 1. saialdiak goiz (ez gauzatu): 43 Faraldok independentzia proposatu; 46 Goi Batzordeak zuzendutako matxinada autonomista, armaz isildu; 73 Santiagoko Batzar Federala. Brañas, Murguia, Pereira ideologia bereizgarri sortu; lurralde, arraza, hizkuntza, kontzientzia nazionala kontuan. 90 Brañas Galiziako Liga Erregionalista sortu, helburua autonomia. Andaluziako nazionalismoa: 1. saialdiak: 73 mugimendu kantonalistekin; 83 konstituzio federalista andaluza. Ez alderdiak sortu; burgesiak lotura estua aginte zentralarekin ta behe klaseak anarkismora. Blas Infante kontzientzia andaluza: el ideal andaluz argitaratu, zentro andaluza sortu, andaluztasuneko 1. kongresua antolatu. Kataluniako nazionalismoa: Berrezarkuntzan errenaixança mugimendu kulturala (kat erlazionatutako jarduera intelektualak hartzen, bitartekari gisa k gero ta gehio). Katalanismo modernoa aldarrikatu (autonomistak, ez independentista): Almirall, Torras i Bages, Prat de la Riba; kat nortasuna berreskuratu behar, interes partikularren (alderdien) gainetik. Almirall: Centre Catalá (82), burgesia federala ta kontserbadorea lotzeko; kontserbadoreek Liga de Catalunya (87). Prat de la Riba: Union Catalanista (91), berriz lotzeko; 1. bileran K erregional katalanerako oinarriak ezarri (manresakoak), federal ta kontserbadore arteko sintesia; kontserbadoreek Lliga Erregionalista (01), hauteskunde arrakasta. Alderdi aurrerakoi, ezkerrekoak ere geroago.
EUSKAL ABERTZALETASUNA: gerra karlista galtzeagatik foruak indargabetu; 2 joera EH: egoera berria aprobetxatu (goi burgesia kontserbadore), egoera berriaren aurka (behe burgesia). 2. espainiar liberalismoa gorrotatzen foruak indargabetzeagatik; iragana idealizatu (forudun EH) ta gizartea mesprezatu. EH industrializatzen, etorkinek euskal identitatea arriskuan. / Sabin Arana agertu, abertzaletasunaren sortzaile ta euskal nortasun politikoaren onespena lortzen lagundu. Nazio kontzientzia hartzean tresna politiko sortu: EAJ/PNV, helburua foruak galtzeagatik zapalduta gelditutako hego EH askatzea. Katoliko ta tradizionalista, EH konfederazioaren aldekoa. 92 Bizkaia por su independencia-rekin bultzatu hizkuntza, politika, historia, literatura; independentzia aldarrikatu. Aldizkari sortu: Bizkaitarra hilabetekari, Baserritarra aldizkari, El Correo Vasco 1. egunkari abertzale, Patria astekari. 94 Euskeldun Batzokija (1. elkarte nazionalista), EAJ-ren sorburu; 95 gobernadore zibilak itxi espainiarentzat arriskutsu zelako, 97 desegin. 95 EAJ/PNV sortu. Sabin Aranaren planteamendu politikoak : Lema: Jaun-goikoa eta Lagi-Zarra. Erlijio, arraza, euskara sendotu alde. Independentista 1-EH ez desagertzeko foruak berreskuratu behar. 2-EH 5 oinarri: arraza, hizkuntza, gobernu ta lege, izaera ta ohitura, nortasun politiko; guztiak espainiakoen desberdin, independentzia behar. 3-E gizartea mundu modernoko txarkerietatik (emigrante, industrializazio, laizismo) salbatu behar; espainiarekiko loturak hautsiz. / Bizirik EAJ arrakasta gutxi. Hil ostean biziki indartu, jarrera autonomista hartzeagatik independentista ordez. 98 Ramon de la Sota jabe diruduna alderdian sartu. Alderdiak lortu: diru gehio hedatu ta antolatzeko (batzoki asko ireki, eusko gaztedia, 11 ELA/STV sindikatua). Laster sozialismoa geldiarazteko gai zen alderdi bakartzat aurkeztu, boto gehio irabaziz; batez ere B (alderdia hari lotuta). / Hedatzeagatik 05 aurrera barruko tentsio ugari. Autonomistak (Ramon de la Sota inguruan, burges nazionalista moderatu) eta independentistak (Luis Aranaren inguruan) eztabaida handiak; 1. batzar nagusian independentistak garaile. 16 autonomistak Luis Arana bota; EAJ Sotaren esku, izena aldatu (CNV, euskal komunio nazionalista). Independentistak gogor salatu autonomismo, alderditik bota; alderdi berria (EAJ/PNV izenez). MPR diktaduran CNV jarduera eten, EAJ erresistentzia gogorra); bukatzean, elkartu (EAJ/PNV).
MIGUEL PRIMO DE RIVERAREN DIKTADURA (23-30): 23an 2 konplot militar gobernuaren aurka, madrilen ta bartzelonan (MPR). Kontaktuan gobernuak MPR madrilera deitzean anarkisten terrorismoz hitz egiteko; aginte mugagabea eskatu harekin bukatzeko, ez eman; estatu kolpea ematea (egun 1ean, hilketa gabe). Gobernua ez gai erreakzionatzeko; erregeari laguntza eske, matxino alde. 3 egunera espainia erregimen autoritario bihurtu. Helburu: espainiako arazoak konpondu ta gero alde. 7 urte ondoren diktaduraren gainbehera nabaria, dimisioa aurkeztu. Masa neutroak alde, ordena berriz nagusituko zelakoan; alderdi politikoek mesfidantzaz; burgesia alde; langileria ez mobilizatu. Epealdiak: Direktorio militarra (23-25): Administrazio osoa armadaren esku. Gorteak desegin. 76ko K eten. Gobernadore zibilak kendu. Bateraezintasun dekretua, politika ta ekonomia banatzeko. Udalak ta diputazioak kontrolatzeko Union Patriotika. Marokoko arazoa konpontzeko armada modernizatu. Direktorio zibila (25-30): Zibilak onartu gobernuan; K eten, legeak dekretuz. Ekonomia goranzko joera europako oparoaldiagatik; inbertsionismoaz: industria sustatu, herri lanak bultzatu, atzerriko merkataritza bultzatu, zerbitzuak garatu, nekazaritza hobetu. Enpresari ta langileen harremanak bideratzeko egitura korporatibo (sindikatuen ordez) eratu. Zerga sistema berritu, bakarra. Aurkako oposizioa: 28tik aurrera kritika ta erresistentzia gehio hainbat taldetik. PSOE: diktaduraren aurka, kolaborazioa bertan behera. Burgesia: ikusten: diktadura ez gai gizarte aurrean eragin =-rekin jarraitzeko ta egitura ekonomikoari eusteko. Intelektualak: hasieratik aurka. MPR Unamuno erbesteratu kritikengatik; unibertsitateak itxi ikasleen diktadura aurkako protestengatik. Armada: aspalditik banatua: penintsulakoek karrera konbentzionalaren alde (igotzeko mailaz urteak); marokoko militarrak aurka (igotzeko mailaz ausardia erakutsi gerran). MPR 2. alde, besteen laguntza galdu. Katalanak: katalanaren aurkako jazarpenagatik (abokatuen gidaliburu ofiziala gaztelaniaz ateratzera behartu, eliz jardueretan ezin katalan) protesta asko. Gainbeherakada: 29an Alfontso XIII MPRren dimisioa onartu; Berenguerri agindu gobernu berria eratzea (30-31 gobernuan), plana hauteskunde mailakatuak antolatzea. Baina oposizioko indarrak (monarki mesfidantza zuten liberalak, PSOE, errepublikano historikoak, beranduago nazionalistak) elkartu errepublika eratzeko donostiako itunaren bidez. Horretako bideak: iraultzailea (jacako pronuntziamendua, porrot) eta politikoa (udal hauteskundeetan errepublikanoek monarkikoak baino boto gehio, milaka lagun kaleratu, erregea erbesteratu). 2. errepublika aldarrikatu 31/4/14.
INDUSTRIALIZAZIOA EUSKAL HERRIAN: 1-Berantiarra (A, N, Ipar: 50-60; B, G: XIX 2. erdi) 2-Bizkaia nagusia ekonomikoki 3-Burdingintza nagusi (ekoizpena: burdina, altzairua) 4-Espainiako merkatuarekiko dependentzia (burdin produktu, ondasun gehien espainian saldu) 5-Kanpoko eskulanaren erabilera (B: XIX bukaera, iraunkorra; G: XX hasieran, igoz) 6-2 industrial eredu: Bizkaia: nerbioi itsasadar ezkerrean, burdingintza, enpresa oso handiak, langileak espainiako etorkinak, lan gatazka ugari; Gipuzkoa: ez kontzentrazio geografiko, ez sektore nabarmen (multisektorala: papergintza, metalurgia, armagintza, oihalgintza), enpresa txikiak ta ertainak, bertako langileria, gatazka gutxi. BIZKAIKO INDUSTRIALIZAZIOA: 1. industrializatu EHn. Ezaugarri: 1-agerpenean atzerapena: 1887n. 2-Burdingintza nagusi 3-Kontzentrazio geografiko: nerbioi itsasadar ezkerrean (burdin, portu hurbilagatik). 4-Langile kanpotar ugari inguruko probintzietatik. Bultzatzaile: Oinarria burdin erauzketa-esportazioz lortutako kapitala. Honen protagonista burgesia (meategien jabeak), oligarkia eratu; kontzertu ekonomikoi esker, Bn politika kontrolatu berrezarkuntzan, haien interes ekonomiko onerako. Batu: Liga Vizcaina de Productores-en. Epealdi: GK ta foruak oztopoa, desagertzean B burdingintza estatuko nagusia. F indargabetu baino lehen: Santa Ana de Bolueta (41), Nuestra Señora del Carmen (60) burdingintzak. 65-76: Meategi jabeak atzerriko konpainiak, burdina BH lantegietara esportatu; etekinak B burdingintzan inbertitu. 77-98: B garapen kapitalista hasi; burdingintz lantegi berriak (82): San Frantzisko Fabrika, La Vizcaya, Bilboko Labe Garaiak. 98-31: industria sendotu, indartu. Bizkaiko Labe Garaiak (02) 3 enpresa elkartuz. Inbertsioak tamaina erdiko metalgintzan, ontzigintzan, aseguru konpainietan, porlan enpresetan. (14-19) 1MG neutraltasunaz baliatuz asko suspertu. (19-23) Bukatzerakoan nolabaiteko krisia. (23-30) Krisitik atera Primo de Riveraren protekzionismo ta herri lanengatik. GIPUZKOAKO INDUSTRIALIZAZIOA: Faktoreak azkartu: kokalekua, komunikabide bikainak, manufakturaren tradizioa, merkatuen existentzia, eskulan egokia, beharreko kapitala. Burgesia bultzatzaile, kanpo laguntzarik ez. Ez burgesia oligarkiko; erdi behe burgesia, merkatariak, landa eremuen jabeak, indianoak. B baino motelago, bultzada handia 10-29. Ez metatu leku 1ean, sakabanatuta. Kontzentrazio maila handia: Urola, Deba, Oria arroetan ta Azkoitia, Beasain, Donostia. Ibaien arabera sakabanatutako zonaldeak, bakoitzean industria 1 nagusi. Industri sektore, produktu ugari. Lantegiak txiki, ertainak. Industria sektore garrantzitsu: Papergintza 17 hasi, arrakasta ez. 41 benetan, aduanak kostaldera eramatean, sortzaileak merkatariak. Lehen fabrika La Esperanza (Tolosa, 42); gehio ortu Oria ibarrean. 80 hedapena gelditu; 2 arrazoi: gehiegizko ekoizpen, kolonien merkatuen galera. XX hasieran hobera; espainiako nagusia sortu: Papelera Española. Metalurgia: Nagusia. EZean burdinolak nagusitu, Deba bailaran; zaharrak modernizatu (Eibar: Urquiza > Orbea). Armagintza Eibarren erdigunea, arma laburrak ekoiztu; 1MG bukatzea astindu, arma-fabriketan txirringak ta josteko makinak. Ehungintza: K lehiaren eraginez, enpresak espezializatu (kotoizko ehun, abarka, txapel).
BERREZARKUNTZA (75-31): Oinarriak: 76 K, prentsa legea, adierazpen ta sindikatu askatasuna, gizonezko sufragio orokor (eskubideak zabaldu). Bipartidismoa: alderdi liberal (Sagasta) ta kontserbadore (Canovas) gobernu txandaketa adosten. Hauteskunde ustelkeriaz (hau kazikismoz). Gainbeheraka: 98 hondamen (koloniak galdu) hasiera. Arazo politiko: txandaketa sistema jarraitu, alderdiak barne zatiketa; periferiako nazionalismo gorakada (Kat, EH); errepublikano ta sozialista parlamentario biltzarra konbokatu (17). Gizarte istilu: aste tragiko (09), sindikatuek greba orokorra (17), pistolerismoa. Militar arazo: maroko auzi, jurisdikzio legea, defentsa batzar (17), Annualeko hondamendi (21). MPR diktadura (23-30).
BIPARTIDISMOA: Canovas asmatzaile. Helburu: egonkortasun politikoa lortzea. 2 alderdi ofizial adostu txandaketa baketsua boterean, besteak politikatik kanpo. Liberal kontserbadoreak (Canovas): jarraitzaileak lur jabe handi, goi burges, aristokrata, goi funtzionario militar ta zibil; inmobilistagoa, indarrean dagoen orduna soziala mantendu nahi. Liberal fusionistak (Sagasta): jarraitzaileak erdi ta behe burges; erreforma sozialak egitearen alde, laikoago. Komunean printzipio asko: 1-Txandaketa sistema 2-Monarkia borbondarra. 3-Subiranotasuna banatuta gorte ta errege 4-76 K 5-Jabetza pribatu. 6- Sistema kapitalista 7-Zentralismo politiko-administratibo: EH foruak kendu (76ko lege bidez soldadutza, zerga orokorrak); gobernuak probintzietako aldundien ta udalen karguen aukeraketan parte (30.000 gorako herrietan gobernuak alkateak aukera; besteak erroldaren araberako sufragioz, jabeek bakarrik parte). 8-Lege murritzaileak: 200 orrialde gutxiagoko idazkiek aldez aurreko zentsura; elizak zentsura argitalpen ta ikuskizunetan, Vatikano konkordatu berreskuratzeko; 79 inprimatze lege bidez berrezarpena erasotzea edo zalantzan jartzea delitu. // Hauteskunde sistema ustel bati esker (laukitxoen sistema). Zerrenda gobernuak onestutako hautagaiekin, ondoan estatu barrutien zerrenda; hautagaiak hauteskunde aurretik ia irabaziak. Arazoak izatekotan hauteskunde iruzurra: aktak faltsutu, botoak erosi, hildakoak boto emaile bihurtu, hautesleak bereganatu; kazikismo bidez. Kazikeak indarkeriaz edo mesedeko hautesleak bereganatzen, irabazi behar alderdiarentzat botoak batuz. Jauntxo hauek inguru bateko eliteko kideak (ez beti aberatsen, bai ahaltsuen), nekazal ingurutan jaun ta jabe. Nekazal giroko gizartea oso itxia, jauntxoak oso errotuta. Kazike finko, estatuarekin bitartekari seguruena (pertsona baliagarri bakar errealitate nazionalaren berri izateko). Nekazariak haren menpe.
NAZIONALISMO PERIFERIKOAK: Berrezarkuntzan estatu antolaketa zentralista, komunitateak desegin nahi izan; goitik ta kulturala, bultzatu espainiar histori orokorra nortasun nazionala sortzeko. Ez inbertsioak irakaskuntza ta komunikazioetan; benetan lokalista komarkalista. Goi burgesiak oligarkia osatu, berrezarkuntz sistema kontrolatu; komunitate periferikoetan behe ta erdi burgesia alderdi nazionalistak (Kat, EH) eta erregionalistak (Gal, And) sortu, denborarekin klasearteko mugimenduak. Galiziako nazionalismoa: 1. saialdiak goiz (ez gauzatu): 43 Faraldok independentzia proposatu; 46 Goi Batzordeak zuzendutako matxinada autonomista, armaz isildu; 73 Santiagoko Batzar Federala. Brañas, Murguia, Pereira ideologia bereizgarri sortu; lurralde, arraza, hizkuntza, kontzientzia nazionala kontuan. 90 Brañas Galiziako Liga Erregionalista sortu, helburua autonomia. Andaluziako nazionalismoa: 1. saialdiak: 73 mugimendu kantonalistekin; 83 konstituzio federalista andaluza. Ez alderdiak sortu; burgesiak lotura estua aginte zentralarekin ta behe klaseak anarkismora. Blas Infante kontzientzia andaluza: el ideal andaluz argitaratu, zentro andaluza sortu, andaluztasuneko 1. kongresua antolatu. Kataluniako nazionalismoa: Berrezarkuntzan errenaixança mugimendu kulturala (kat erlazionatutako jarduera intelektualak hartzen, bitartekari gisa k gero ta gehio). Katalanismo modernoa aldarrikatu (autonomistak, ez independentista): Almirall, Torras i Bages, Prat de la Riba; kat nortasuna berreskuratu behar, interes partikularren (alderdien) gainetik. Almirall: Centre Catalá (82), burgesia federala ta kontserbadorea lotzeko; kontserbadoreek Liga de Catalunya (87). Prat de la Riba: Union Catalanista (91), berriz lotzeko; 1. bileran K erregional katalanerako oinarriak ezarri (manresakoak), federal ta kontserbadore arteko sintesia; kontserbadoreek Lliga Erregionalista (01), hauteskunde arrakasta. Alderdi aurrerakoi, ezkerrekoak ere geroago.
EUSKAL ABERTZALETASUNA: gerra karlista galtzeagatik foruak indargabetu; 2 joera EH: egoera berria aprobetxatu (goi burgesia kontserbadore), egoera berriaren aurka (behe burgesia). 2. espainiar liberalismoa gorrotatzen foruak indargabetzeagatik; iragana idealizatu (forudun EH) ta gizartea mesprezatu. EH industrializatzen, etorkinek euskal identitatea arriskuan. / Sabin Arana agertu, abertzaletasunaren sortzaile ta euskal nortasun politikoaren onespena lortzen lagundu. Nazio kontzientzia hartzean tresna politiko sortu: EAJ/PNV, helburua foruak galtzeagatik zapalduta gelditutako hego EH askatzea. Katoliko ta tradizionalista, EH konfederazioaren aldekoa. 92 Bizkaia por su independencia-rekin bultzatu hizkuntza, politika, historia, literatura; independentzia aldarrikatu. Aldizkari sortu: Bizkaitarra hilabetekari, Baserritarra aldizkari, El Correo Vasco 1. egunkari abertzale, Patria astekari. 94 Euskeldun Batzokija (1. elkarte nazionalista), EAJ-ren sorburu; 95 gobernadore zibilak itxi espainiarentzat arriskutsu zelako, 97 desegin. 95 EAJ/PNV sortu. Sabin Aranaren planteamendu politikoak : Lema: Jaun-goikoa eta Lagi-Zarra. Erlijio, arraza, euskara sendotu alde. Independentista 1-EH ez desagertzeko foruak berreskuratu behar. 2-EH 5 oinarri: arraza, hizkuntza, gobernu ta lege, izaera ta ohitura, nortasun politiko; guztiak espainiakoen desberdin, independentzia behar. 3-E gizartea mundu modernoko txarkerietatik (emigrante, industrializazio, laizismo) salbatu behar; espainiarekiko loturak hautsiz. / Bizirik EAJ arrakasta gutxi. Hil ostean biziki indartu, jarrera autonomista hartzeagatik independentista ordez. 98 Ramon de la Sota jabe diruduna alderdian sartu. Alderdiak lortu: diru gehio hedatu ta antolatzeko (batzoki asko ireki, eusko gaztedia, 11 ELA/STV sindikatua). Laster sozialismoa geldiarazteko gai zen alderdi bakartzat aurkeztu, boto gehio irabaziz; batez ere B (alderdia hari lotuta). / Hedatzeagatik 05 aurrera barruko tentsio ugari. Autonomistak (Ramon de la Sota inguruan, burges nazionalista moderatu) eta independentistak (Luis Aranaren inguruan) eztabaida handiak; 1. batzar nagusian independentistak garaile. 16 autonomistak Luis Arana bota; EAJ Sotaren esku, izena aldatu (CNV, euskal komunio nazionalista). Independentistak gogor salatu autonomismo, alderditik bota; alderdi berria (EAJ/PNV izenez). MPR diktaduran CNV jarduera eten, EAJ erresistentzia gogorra); bukatzean, elkartu (EAJ/PNV).
MIGUEL PRIMO DE RIVERAREN DIKTADURA (23-30): 23an 2 konplot militar gobernuaren aurka, madrilen ta bartzelonan (MPR). Kontaktuan gobernuak MPR madrilera deitzean anarkisten terrorismoz hitz egiteko; aginte mugagabea eskatu harekin bukatzeko, ez eman; estatu kolpea ematea (egun 1ean, hilketa gabe). Gobernua ez gai erreakzionatzeko; erregeari laguntza eske, matxino alde. 3 egunera espainia erregimen autoritario bihurtu. Helburu: espainiako arazoak konpondu ta gero alde. 7 urte ondoren diktaduraren gainbehera nabaria, dimisioa aurkeztu. Masa neutroak alde, ordena berriz nagusituko zelakoan; alderdi politikoek mesfidantzaz; burgesia alde; langileria ez mobilizatu. Epealdiak: Direktorio militarra (23-25): Administrazio osoa armadaren esku. Gorteak desegin. 76ko K eten. Gobernadore zibilak kendu. Bateraezintasun dekretua, politika ta ekonomia banatzeko. Udalak ta diputazioak kontrolatzeko Union Patriotika. Marokoko arazoa konpontzeko armada modernizatu. Direktorio zibila (25-30): Zibilak onartu gobernuan; K eten, legeak dekretuz. Ekonomia goranzko joera europako oparoaldiagatik; inbertsionismoaz: industria sustatu, herri lanak bultzatu, atzerriko merkataritza bultzatu, zerbitzuak garatu, nekazaritza hobetu. Enpresari ta langileen harremanak bideratzeko egitura korporatibo (sindikatuen ordez) eratu. Zerga sistema berritu, bakarra. Aurkako oposizioa: 28tik aurrera kritika ta erresistentzia gehio hainbat taldetik. PSOE: diktaduraren aurka, kolaborazioa bertan behera. Burgesia: ikusten: diktadura ez gai gizarte aurrean eragin =-rekin jarraitzeko ta egitura ekonomikoari eusteko. Intelektualak: hasieratik aurka. MPR Unamuno erbesteratu kritikengatik; unibertsitateak itxi ikasleen diktadura aurkako protestengatik. Armada: aspalditik banatua: penintsulakoek karrera konbentzionalaren alde (igotzeko mailaz urteak); marokoko militarrak aurka (igotzeko mailaz ausardia erakutsi gerran). MPR 2. alde, besteen laguntza galdu. Katalanak: katalanaren aurkako jazarpenagatik (abokatuen gidaliburu ofiziala gaztelaniaz ateratzera behartu, eliz jardueretan ezin katalan) protesta asko. Gainbeherakada: 29an Alfontso XIII MPRren dimisioa onartu; Berenguerri agindu gobernu berria eratzea (30-31 gobernuan), plana hauteskunde mailakatuak antolatzea. Baina oposizioko indarrak (monarki mesfidantza zuten liberalak, PSOE, errepublikano historikoak, beranduago nazionalistak) elkartu errepublika eratzeko donostiako itunaren bidez. Horretako bideak: iraultzailea (jacako pronuntziamendua, porrot) eta politikoa (udal hauteskundeetan errepublikanoek monarkikoak baino boto gehio, milaka lagun kaleratu, erregea erbesteratu). 2. errepublika aldarrikatu 31/4/14.
INDUSTRIALIZAZIOA EUSKAL HERRIAN: 1-Berantiarra (A, N, Ipar: 50-60; B, G: XIX 2. erdi) 2-Bizkaia nagusia ekonomikoki 3-Burdingintza nagusi (ekoizpena: burdina, altzairua) 4-Espainiako merkatuarekiko dependentzia (burdin produktu, ondasun gehien espainian saldu) 5-Kanpoko eskulanaren erabilera (B: XIX bukaera, iraunkorra; G: XX hasieran, igoz) 6-2 industrial eredu: Bizkaia: nerbioi itsasadar ezkerrean, burdingintza, enpresa oso handiak, langileak espainiako etorkinak, lan gatazka ugari; Gipuzkoa: ez kontzentrazio geografiko, ez sektore nabarmen (multisektorala: papergintza, metalurgia, armagintza, oihalgintza), enpresa txikiak ta ertainak, bertako langileria, gatazka gutxi. BIZKAIKO INDUSTRIALIZAZIOA: 1. industrializatu EHn. Ezaugarri: 1-agerpenean atzerapena: 1887n. 2-Burdingintza nagusi 3-Kontzentrazio geografiko: nerbioi itsasadar ezkerrean (burdin, portu hurbilagatik). 4-Langile kanpotar ugari inguruko probintzietatik. Bultzatzaile: Oinarria burdin erauzketa-esportazioz lortutako kapitala. Honen protagonista burgesia (meategien jabeak), oligarkia eratu; kontzertu ekonomikoi esker, Bn politika kontrolatu berrezarkuntzan, haien interes ekonomiko onerako. Batu: Liga Vizcaina de Productores-en. Epealdi: GK ta foruak oztopoa, desagertzean B burdingintza estatuko nagusia. F indargabetu baino lehen: Santa Ana de Bolueta (41), Nuestra Señora del Carmen (60) burdingintzak. 65-76: Meategi jabeak atzerriko konpainiak, burdina BH lantegietara esportatu; etekinak B burdingintzan inbertitu. 77-98: B garapen kapitalista hasi; burdingintz lantegi berriak (82): San Frantzisko Fabrika, La Vizcaya, Bilboko Labe Garaiak. 98-31: industria sendotu, indartu. Bizkaiko Labe Garaiak (02) 3 enpresa elkartuz. Inbertsioak tamaina erdiko metalgintzan, ontzigintzan, aseguru konpainietan, porlan enpresetan. (14-19) 1MG neutraltasunaz baliatuz asko suspertu. (19-23) Bukatzerakoan nolabaiteko krisia. (23-30) Krisitik atera Primo de Riveraren protekzionismo ta herri lanengatik. GIPUZKOAKO INDUSTRIALIZAZIOA: Faktoreak azkartu: kokalekua, komunikabide bikainak, manufakturaren tradizioa, merkatuen existentzia, eskulan egokia, beharreko kapitala. Burgesia bultzatzaile, kanpo laguntzarik ez. Ez burgesia oligarkiko; erdi behe burgesia, merkatariak, landa eremuen jabeak, indianoak. B baino motelago, bultzada handia 10-29. Ez metatu leku 1ean, sakabanatuta. Kontzentrazio maila handia: Urola, Deba, Oria arroetan ta Azkoitia, Beasain, Donostia. Ibaien arabera sakabanatutako zonaldeak, bakoitzean industria 1 nagusi. Industri sektore, produktu ugari. Lantegiak txiki, ertainak. Industria sektore garrantzitsu: Papergintza 17 hasi, arrakasta ez. 41 benetan, aduanak kostaldera eramatean, sortzaileak merkatariak. Lehen fabrika La Esperanza (Tolosa, 42); gehio ortu Oria ibarrean. 80 hedapena gelditu; 2 arrazoi: gehiegizko ekoizpen, kolonien merkatuen galera. XX hasieran hobera; espainiako nagusia sortu: Papelera Española. Metalurgia: Nagusia. EZean burdinolak nagusitu, Deba bailaran; zaharrak modernizatu (Eibar: Urquiza > Orbea). Armagintza Eibarren erdigunea, arma laburrak ekoiztu; 1MG bukatzea astindu, arma-fabriketan txirringak ta josteko makinak. Ehungintza: K lehiaren eraginez, enpresak espezializatu (kotoizko ehun, abarka, txapel).