XIX. Mendeko Ekonomia eta Berrezarkuntza Euskal Herrian

XIX. mendeko ekonomiaren eboluzioa

XIX. mendean zehar, ekonomiak aldaketa sakonak jasan zituen, nahiz eta garapena desorekatua izan.

Ikuspegi orokorra

• Europan: Industrializazio prozesua eta garapen ekonomiko handia eman zen.
• Espainian: Industrializazioa ahulagoa izan zen. Katalunian eta Euskal Herrian soilik izan zuen indarra; gainerako lurraldeetan nekazaritzaren nagusitasuna mantendu zen.

Nekazaritzaren egoera

• Desamortizazioa: Lur-jabetzaren aldaketa sakonak gertatu ziren.
• Ekoizpena: Lur eremu gehiago landu ziren eta produkzioa igo zen, baina produktibitateak baxua izaten jarraitu zuen.
• Arazo nagusiak: Teknologikoki atzeratua zegoen eta minifundio zein latifundioek egiturazko arazoak sortzen zituzten.

Industria eta meatzaritza

• Oihalgintza: Katalunian zentratu zen.
• Burdinagintza: Malaga, Asturias eta, batez ere, Bizkaian garatu zen.
• Meatzaritza: Garrantzi handia hartu zuen, bereziki 1868ko Meategien Legearen ondoren.

Merkataritza eta finantza sektorea

• Merkataritza: Barne merkatua ahula zen eskaera txikiagatik. Hasieran politika librekanbista aplikatu zen, baina gero protekzionismora jo zen.
• Finantzak: Zerga sistema ahula eta herri-zor handia. Estatuak dirua lortzeko desamortizazioetara eta trenbide zein meategien legeetara jo behar izan zuen.

Berrezarkuntza (1875-1923)

Garai honetan monarkia berrezarri zen hiru erregealditan banatuta:

• Alfonso XII.a (1875-1885)
• Maria Kristina (1885-1902) - Erreginaordetza
• Alfonso XIII.a (1902-1923)

Alderdi politikoak eta oinarriak

Sistema politikoa bipartidismoan eta txandaketan oinarritzen zen:

• Alderdi Kontserbadorea: Cánovas del Castillo buru zela.
• Alderdi Liberala: Sagasta buru zela.
• Oposizioa: Alderdi errepublikarrak, langile mugimendua (sozialismoa eta anarkismoa) eta alderdi nazionalistak.

Sistemaren oinarriak (1875-1898): 1876ko Konstituzioa, hauteskundeetako iruzurra (jauntxokeria) eta oposizio ahula.

1898ko krisia eta Berrezarkuntzaren amaiera

• 1898ko krisia: Kubako gerra (1895-98) eta kolonien independentzia (Kuba, Puerto Rico eta Filipinak). Horrek erregenerazionismoa sortu zuen.
• Berrezarkuntzaren krisialdia (1902-1923): Arazo politiko, sozial, ekonomiko eta militarrak pilatu ziren.
• Gertaera garrantzitsuak: 1909ko Aste Tragikoa, Lehen Mundu Gerraren eragina (1914-1918), 1917ko krisia eta, azkenik, 1923ko Primo de Riveraren diktadura.

Industrializazio prozesua Euskal Herrian

Faktoreak eta eboluzioa

Euskal Herriko industrializazioa berezia izan zen hainbat faktorerengatik:

• Faktoreak: Kokapen estrategikoa, baliabide naturalak (burdina), legedia eta komunikabideen garapena.
• Eboluzioa: Burdin meategien ustiapena eta Bessemer bihurgailuaren garrantzia. Irabaziekin industria berriak sortu ziren, nahiz eta Gipuzkoa eta Bizkaiaren artean desberdintasunak egon.

Ondorio sozialak

• Nekazal mundutik gizarte industrializatura igaro zen.
• Hazkunde demografiko handia immigrazioaren ondorioz.
• Lan baldintza gogorrak eta desberdintasun sozialak, nahiz eta osasun arloan hobekuntzak egon.

Langile mugimendua eta nazionalismoa

Langile mugimenduaren sorrera

Meategietako eta industrietako langileen artean sozialismoa (UGT) garatu zen. Lider nagusiak Facundo Perezagua, Indalecio Prieto eta Dolores Ibarruri izan ziren. 1910ean greba garrantzitsuak egon ziren eta nazionalistek beren sindikatu propioa sortu zuten.

Euskal Nazionalismoaren garapena

• Faktoreak: Industrializazioaren talka eta Foruen galera.
• Ideologia (Sabino Arana): Foruak berreskuratzea, erlijioaren garrantzia, kapitalismoaren eta sozialismoaren aurkako jarrera, eta independentzia helburu.
• Kronologia: Mugimenduak bilakaera azkarra izan zuen 1895etik 1930era arteko urteetan, alderdia egituratuz eta hauteskundeetan indarra hartuz.