Maitasunezko olerkiak

XVI.Mendea: Gizarteko taldeak:aitoren semeak,elizjendea eta herri xehea.Gizarte antolamenduaren legeak foruak ziren.Monarkia Espainia Gaztela eta Aragoia ziren.Garapen ekonomikoa merkataritza,arrantza eta untzigintzan.Albretoko Joana III erregina protestantea agindu zuen biblia euskaratzea.Erlijio eta kultura protestantearen sorrera erreforma deitzen da.Hizkuntza latina zen. Esaera zaharrak:

XVI. Mendean doktrina pare bat zeuden esaera zaharretan.Bildumarik garrantzitsuena 1596ean Iruinan kaleratu zen Nafarroan,guztira 539 esaera,badirudi Bizkia eta Gipuzkoan batuak.Hitz eta forma arkaikoak agertzen diraEtxepare:Nafarroa beherako Sarrasketan jaio zen.Apaiza zen lehenik eta gero 1515ean erretore Ehierelarren. Bere liburua Linguae Vasconum Primitiae 1545an argitaratuta,euskararen lehen liburua.Hamabost poemez osatuta.Behe nafarrera erabilitako euskalkia.Asmoa beste hizkuntzen mailara jasotzea.Gaiak:poema ersijiosoak,maitasun poemak eta euskararen goraipamena.Hikuntza narutarala,arina eta erraza.Metrika=>hamabost. Leizarraga:Euskal Herriko Beskoitzen jaio zen.Hiru liburu itzuli zituen:Itun Berria,kalendrea eta ABC edo Christinoen instructionea izenekoak.Asmoa:ahalik eta irakurle gehiengana heltzea izan zen. Euskalkia: lapurtera.Hizkuntza:lehorra eta zurruna.Lexikoa oso kultismozalea.  XVII.Mdendea: Europa monarkia absolutistak hedatuta.Nafarroa Frantzia eta Espainiaren aginteen artean.Gorakada burgesian.Hegoaldean krisialdia eta iparraldean loraldi ekonomikoa Ternuako arrantzei esker.Eliza kulturaren gordailua.Arteak ez du ekoizpen handirik.Lapurtera klasikoaren sorrera.Lanak helburu erlijiosoa eta didaktiboa zuten. Sarako eskola: Elizgizonak ia jende guztia:Axular,Etxeberri.. Axular buruzagitzat hartu zuten.Bertsoen nahiz prosan egiten dute lanak.Euskalkiaren eredua Lapurtera izan zen.Helburua:hizkuntz bateratua lortzea. Axular:Urdazubin jaio zen eta “Axular” izena bere baserrik hartu zuen.”Gero” deituriko liburua 1643. Urtean idatzita dago.Helburu didaktiboarekin.Oihenarte: Zuberoako Maualen jaio zen. Politikari eta historialari izan zen. Latinez idatzi zuen historia kritikari buruzko “Notitia utriusque Vasconiae..” deituriko lana.Atsotiz bilduma eta olerkiak dira.Hizkuntza edertu zerabilen,bertsogile trebea zen.Tartas:Zuberoako Sohüta herrian jaio.Gaztetan erregearen armadako soldaduna izan zen.Bi liburu idatzi zituen,baina importanteena:Onsa hilceco bidia.Prosas idatzita,adibidez beteta.Euskalkia lapurtera-nafarrera. Etxebarri sarakoa:Teologia karrera egin.Lan guztiak apologiaren inguruan gauzatu ziren eta apologia defendatzen zuen.Liburua:Ubras Vascongadas del doctor laburtano Joanes Etxebarri.Lan guztia originala da.Axularren hizkera proposatu zuen.Euskararen bultzakada nahi zuen. XVIII.Mendea: Burgesiaren goraldia Europan.Biztanleria hasi zen,hiriguneen sorrera eta eskolen hedakuntza egon zen.Espainiarrek gipuzkoako foru-sistema eraso egin zioten.Pizkundea untzigintzan,burdingintzan eta nekazaritzan.Langileak aberastu ziren.Ilustrazioaren kultur mugimendua zabaldu zen eta zientziaren gorapena ere.Helburua:garapen ekonomikoa eta kulturala.Borboiek euskera jarri zuten  erreinuko hizkuntza ez ofizialetan idatzitako liburuak gaztelania.Apologismoaren sorketa. Larramendi:Andoainen jaio zen eta filosofia ikasi zuen,Salamankan ari zen teologa ikasten.Euskararen apologista sutua izan zen.Hiru liburu argitaratu zituen:bata da euskal gramatika eta beste bat “Diccionario trilingue..” hiztegia.Ia lan guztiak gaztelaniaz egin zituen eta euskara apur bat argitaratu.Ederki zekien euskara,baina gaztelaniaz idazteko beharra sentitzen zuen.Jarraitzaileak:Agustin Kardaberaz eta Sebastian Mendiburu.Larramendiren jarraitzaileak: Kardaberaz:hernain jazio zen eta filosogia eta lege ikasketak egin zituen.Karlos III.Ak jesuitak egotzi zituenez,berak ere Italiara jo behar izan zuen eta han hil zen.Lanak ia guztiak gipuzkeraz idatzita daude,baina bizkaieraz ere.Lan bitxi bat:”Euskararen berri onak” euskaraz ondo irakurri,idatzi eta hitz egiteko erregelak ziren.Larramendiren jarraitzaileak:Mendiburu: Oiartzunen jaio zen eta Nafarroan eta Gipuzkoan bizi zen,eta herri euskaldunetan egon zen hogeita hamar urte inguru.Italiara atzerriratu zuten.Patei Altuna-k publikatu ditu bo tomotan,eliz gaietaz.Euskal antzerkiaren hastapenak (Iparraldean):Hiru genero: pastoralak,Inauterietako trajikomeriak eta Xaribai farsak edo astolasterrak.Ezaugarriak:Bertsoz idatzita.Gai nagusiak:Santuen eta Bibliako pertsonaren bizitzat eta historiako pertsonaia famatuen bizitzak.Antzezleak herriko mutil ezkongabeak ziren.Bi talde:onak(kristatuak,aingeruak eta artzainak) eta gaiztoak(turkuak eta deabruak).Atalak:lehen predikuarekin antzerkiaren gaia ematen,gero heroiaren bizitza kontatzen,azkenik azken predikuaren bertsoak egiten dira ikusleei agur esateko.Onak eta gaiztoak egiten dituzten desfilea munistra deitzen da.Euskal antzerkiaren hastapenak (Hegoaldean):Pedro Ignacio Barrutia:Arabako Aramaion jaio zen baina Arrasaten bizi zen.Gaia:Gabonetako misterioa.Barregarriaren perstonaiaren bidez leku-denbora aldetiko nahasketa egiten du.Xabier Mª Munibe: Azkoitian jaio zen eta Gorteetako diputatua izan zen.Berak sortu zuen Euskal Herriaren Adiskideen Elkartea eta honi esker literaturak eta arteak eta teknikek aurrerapen handia izan zuten.Lanak:”el borracho burlado...” opera elebiduna da.Eguberri-kantaz osatutako teatro antzeko lan bat ere egin zuen.Bertsolaritza eta olerkaritza (Sarrera):Hiru sasoi:1)Erromantizismo aurrekoa (1800-1839)Ohikoak ziren bertsolarien arteko desafioak.Saioak bat-batekoak ziren eta bertsoak herriaren oroimenean geratu dira. 2)Erromantizismo (1839-1876),urrezko garaia aroa ere deitzen zaio eta bertso paperak hartu zuten indarra,dena den,bertsolarien arteko desafioak jarraitu zuten eta gaur arte iraun dute.3)Bertsolaritzaren pizkunde aurrean(1876-1910) desafioek indarra galdu ziten,bertso paperek iraun zuten eta lore jokoak sortu ziren.Lore-jokoak:Euskara suspertzeko.Bertsogintza iparraldean:Pierre Topet “Etxaun”: Baxkoxeko koblakariak bizimodu zaila eta aldrebesa izan zuenez, tristura eta samintasuna darie bere bertsoei.Beste kasu batzutan ironia zorrotza darabil adibidez Maria Solt eta Kasterori 1840 kantuan.HibarrenBere obrarik ezagunena Euskaldunak deitzen da.Euskal Herri bietako gertakari historiko, ohitura,jolas,pertsonaia eta beste hainbat gauzaz hitz egiten du.ABBADIEUrtero antolatzen zituen Euskal Jai deituriko literatur lehiaketak.Euskal jai honetan euskarazkobertso sorta onenarentzat sari batzegoen.ELIZANBURU Behin baino gehiagotan irabazi zituen Abbadiek jarritako sariak.ZALDUBIMota ezberdinetako poemak egin zituen:Pilotariak,Autres poesies profares eta Chans patriotiques. ^:Zenbait atzerritik iparraldera etorritako zenbait euskalari    aipatu behar ditugu hemen: Michei, Bonaparte, Van Eys, Vinson, Schuchardt...Eurei esker euskal gramatikak,filologiak,dialektologiak bibliografiak, literaturak... Aurrerapen oso garrantzitsua eman zuten.Bertsogintza helgoaldean:XenpelarXenpelar errenteriarra da garai honetako ospetsuena.Hizkera aldetik ez zen hain jatorra baina doinu modernoarekinJose Mari Iparagirre dugu aipagarria eta bere kantenartean Gernikako arbola gogoratuena. BilintxIndalezio Bizkarrondo "Bilintx" donostia -arrak ukitu erromantikoagoa ematen die bere bertsoei, baina maitasun zapuztua da bere gairik kutunena. Eusebio M' Azkue Resurreccion Mª Azkue idazlearen aita zen, eta honek argitaratu zituen “Parnasorako bidea " izenburuaz bere aitaren lanak. Felipe Arrese Beitia Otxandioarra izan zen Abbadiek antolatutako lehenengo Lore Jokoak sai&an bertso saria lortu zuena "Ama euskeriari azken agurak" poemagatik.IparraguirreBere bertso gehienak gatazka politikoetan edo Euskal Herrian oinarritutakoak dira. Bere lanik ospetsuena Gernikako arbola izanik.Teknika aldetik ez dira nabarmenak, gehienak zortziko txikian eta handian direlarik.HIZTEGIGINTZAEuskal hiztegigintzaren lehentzat Aimery Picaud daukagu baina bereahitz bilduma da eta ez hiztegia bereziki.Atea benetan zabaldu zuena Nicolas Landuchio Toscaren izanzen. Bere "Dictionarium Linguae Cantibricae" lanaz - Berak Gasteiz inguruko bizkaierako hitzak jaso zituenGeroztik XVII. Me'ñdekoak dira Oyanguren "Diccionariotrilingue Tagalo-Castellano-Cantabro", zoritxarrez galdu dena etaargitaratu gabeko beste hiru: Povreau-rena, Bidegaray-rena eta Urteren-aEta azkenik aipatzekoa ere Larramendi dugubere "Diccionario trilingiie. Castellano, bascuence y latin" lanagatik. XIX.Mendea: Demografiaren hazkundea Bizkian.Langileen grebak.Lehengo munduko gerra (19104-1918).Espainian Primo de Riveraren diktadura.Errepublika ezarri,Lizarrako estatutua ez dute onartzen.Laborantza eta artzaintzaren dira nagusi,kostaldean industria eta turismoaren garatzen dira.Banketxeen sorrera:Banco de Vizcaya eta Bizkaiko Aurrezki kutxa.Iparraldean Euskaltzaleen Biltzarraren sorrera.Euskaltzaindiaren lehen ortografi arauak. 1930 URTETIK GERRA OSTERA; PIZKUNDE GARAlA: POESlAGarai honetan Tolosa herria hartu zuten gunetzat kultur munduan mugitzen zirenek eta Olerdi eguna antolatzea erabaki zuten euskal poesia suspertzeko eta bultzatzeko asmoz.1931 an ospatutako iehenengo sariketa Lauaxetak irabazi zuen Maitale katuna" olerkiari esker.Aitzoi izan zen ideia honen bultzatzailea eta '"olerkarien taldea" bideratu zuenLauaxeta,Lizardi eta Orixek osatzenzutelarik.Aitzoien ideia izan'zen ere euskal poema nazionala sortzea.Hizkutttza arloan "garbizalekeria" deituriko mugimendua zabaldu zuen SabinoAranak. Hau da. Euskara garbia erabiltzea, beste hizkunizetatik ezer hartzen ez zuena,lexikoan. Izanik eraginik handiena. Lauaxeta eta Lizardirengan oso nabaria da "kutsu" hau.Garai honetako autoreek sinbolismo eta modernismo mugimenduetatik edait zuten.NIKOLAS ORMAETXEA "ORIXE"Bere bizitza:Orexan jaioa zen eta jesuita ikasketak egin ondoren. Ez zen apaiztu eta Euskaltxaindian eta Euzkadi egunkarian tan egin zuen.Espainiako gerran preso hartu zuten eta gero erbestean bizi izan zen.Bere iana:Prosaz ere idatzi zituen gutxienez hiru ian, baina benetan beiriztatzailça oierki lanetan izan zen, ospetsuenak Barne-muinetan  eta Euskaldunak, bere ian erraidoia eta paregabea direlarik.JOSE Mª AGIRRE  LIZARDIBere bizitza:Zarauztarra zen baina Toiosan bizi izan zen, legegizona izanik lanbide2.Bere lana:Prosaz ere idatzi zuen baina bere lanik ezagunenak oierkiz dira, Biotz-begietan eta Umezurtz olerkiak deiturikoak hain zuzen.Estiioari begira. Oso trinkoa da, bere auskararen ezagutza maiiari eta beresintesirako trebeziari esker. Hori dela eta, batzuen ustez zailak omert dira uiertzeko.ESTEBAN URKIAGA "LAUAXETA" Bere bizitza:Bizkaitarra zen eta Orixerekin batera Euzkadi egunkarian aritu zen'ianean.Espainiako Garcia Lorcarekin izan zituen harremanak eta frankistekgerra garian fusilatu egin zuten.Bere iana:Prosazko bere lan gehienak kazetari gisakoak dira. Baina olerkigintzan nabannendu zen, bi liburu idatzi zituelarik bere bizitza laburrean, Bide barrijak etaArrats BeranBere lanetan sinboiismoa. Eta modemismoa dira nabari eta jasotako kritikak, batez ere lehenengo lanagatik, gogorrak izan ziren. Olerkiak ez zituztela leporatuz.